TOETS0407Op 19 december 2006 heeft de Eerste Kamer de PKB Ruimtevoor de Rivier vastgesteld. De PKB bevat een set maatrege-len aan zomer- en winterbed die ervoor zorgen dat in 2015een maatgevende afvoer van 16.000 m3/s bij Lobith veiligkan worden afgevoerd. Daarnaast kijkt de PKB naar deverre toekomst: bij hogere afvoeren zijn verdergaande maatregelen nodig.Daarvoor reserveert de PKB nu al de ruimte.In de IJsseldelta (het gebied rondom Kampen) moet de maatregel `verdie-ping van het zomerbed' een veilige afvoer van het rivierwater tot 2015bewerkstelligen. De Nota van Toelichting op de PKB geeft het ruiterlijktoe: `De keuze voor deze relatief goedkope maatregel is vooral ingegevendoor de beschikbare financi?le middelen.' Maar om de verwachte hogereafvoeren na 2015 te verwerken, moet er m??r gebeuren. Zeker in een ge-bied als de IJsseldelta, dat straks klem komt te zitten tussen hogere rivier-afvoeren en zeespiegelrijzing. Er is dan een bypass nodig die het overtol-lige rivierwater van de IJssel naar het randmeer afvoert. Zo'n bypass kunje je voorstellen als een bedijkte strook land tussen de IJssel en het rand-meer, waarin een relatief smalle, permanent watervoerende geul kan lig-gen. Bij normale omstandigheden stroomt er alleen water door de vaar-geul; bij hoge rivierafvoeren is de hele strook watervoerend.De PKB heeft voor een toekomstige bypass een ruim gebied gereserveerd.In dat gebied mogen geen dingen gebeuren die zo'n bypass onmogelijkmaken.HETgaaTOmkEnniS.maarvOOralOOkOmHETprOcES!`BypaSS'BijkampEnDepkBruimtevoorderivierhadvoorderegiorondomkampen?vrijvertaald?devolgendeboodschap:`Snelhetzomerbedvandeijsselverdiepen,endaarnafluksaandeslagmeteen`bypass'richtingijsselmeer.'Danmaarlievermeteenzo'nbypass,vondderegio.Erkwameenmasterplanmeteenvoorkeursscenario,dataaneenvrijwilligemilieubeoordelingisonderworpen.Demilieu-beoordelingheeftvoorhetvervolgtrajectbelangrijkeinformatieaangereikt:overfeiten&cijfers,overkansen&bedreigingen,enovernogresterendeonderzoeksopgaven.maarminstenszobelangrijkishoemilieuaspecteneenrolhebbengespeeldinhetprocesdatoverheden,bewonersenbelangengroeperingengezamenlijkhebbendoorlopen.Eencase-studyovereenmooivoorbeeldvanontwikkelingsplanologie."Demanierwaaropkenniswordtingebracht,ismisschienwelbelangrijkervoorhetplanprocesdandekenniszelf."arjanOttenenjanBakkercase-study`Uitwisseling':lievermeteeneenbypassVoor de regio was de PKB in deze vorm een lastig gegeven. In het gebied zijnnamelijk veel ontwikkelingen ophanden. De Hanzelijn komt eraan. Er isvraag naar woningen in de regio. Het toenemende verkeer vereist aanpas-singen aan de wegen in het gebied. En er liggen kansen om een ecologischeverbindingszone te realiseren tussen de IJssel en de Veluwerandmeren.Maar de planologische reservering voor de bypass in de PKB blokkeert veelvan deze ontwikkelingen. En dat is ongewenst, vinden overheden, onderne-mers en bewoners.Nu zijn de PKB-maatregelen niet allemaal in beton gegoten. De Nota vanToelichting bij de PKB geeft ook aan dat de voorkeur op langere termijnvanuit ruimtelijke ordening en duurzaamheid uitgaat naar een bypass inde IJsseldelta. Daarom biedt de PKB de optie de zomerbedverdieping `uit tewisselen' met een bypass. Dat kan pas als tijdig blijkt dat deze bypass voorwat betreft de veiligheidscomponent uitvoerbaar is v??r eind 2015 en bo-vendien financieel haalbaar. De PKB legt het initiatief voor zo'n bypass bijde regio.Het is dan ook niet verwonderlijk dat al vroeg in het PKB-traject in de regiohet idee ontstond de onvermijdelijke aanleg van een bypass naar voren tehalen. In dat geval schep je snel duidelijkheid over de beschikbare ruimtevoor nieuwe ontwikkelingen. Maar het biedt ook de mogelijkheid de bypasste integreren met deze ontwikkelingen en zo de ruimtelijke kwaliteit vande regio een flinke impuls te geven.TOETS0407DE AUTEURsArjan Otten (038-4998108, a.otten@overijssel.nl) is projectsecretarisIJsseldelta-Zuid, provincie Overijssel.Jan Bakker (033-4682708, jan.j.bakker@dhv.com) is senior adviseurmilieu en ruimte bij DHV BV in Amersfoort.ven voor de zuidelijke IJsseldelta verwerkt tot een integrale oplossing. Deuitkomst, het Masterplan, heeft draagvlak in de regio. Op 18 januari van ditjaar hebben 11 overheden, waaronder de ministeries van VROM, V&W enLNV, gezamenlijk de intentie uitgesproken het plan te gaan uitvoeren.Op hoofdlijnen is het Masterplan in twee stappen tot stand gekomen. Rodedraad daarin was het draagvlak, de meerwaarde van een bypass voor deoverige ruimtelijke opgaven in IJsseldelta-Zuid en de betaalbaarheid:? Stap 1: verkenning voor mogelijke trac?s en inrichtingsvarianten voor de bypass.Hiertoe zijn vijf scenario's ontwikkeld: van `groene rivier' tot `nieuwe IJs-seltak', uitmondend in Drontermeer of Vossemeer. Uit deze scenario'sontstond een beeld van de kansen en knelpunten bij de verschillende op-lossingsrichtingen. De vijf scenario's zijn in het voorjaar van 2005 als`denkmodellen' zonder diepgravende effectanalyses of kostenplaatjes aande streek voorgelegd. Deze participatieronde verleidde de streek tot hetontwikkelen van een zesde scenario: een bypass ten zuiden van Kampen,Een nieuwe bypass is echter een forse ingreep en roept daarom vragen op. Ishet haalbaar? Is het betaalbaar? Is er draagvlak voor? Hoe de bypass te com-bineren met andere voornemens? In het project IJsseldelta-Zuid zijn dezevragen beantwoord. Dit is gebeurd in een intensieve samenwerking tussenoverheden, betrokken belangengroepen en bewoners: een mooi voorbeeldvan ontwikkelingsplanologie.Deze samenwerking leidde tot een zogeheten Masterplan. In dit plan iswater de verbindende kracht. Allereerst in de vorm van de strijd tegen hoog-waters van de IJssel, waarvoor de bypass de oplossing is. En vervolgens alsdrager voor de ontwikkeling van ruimtelijke, natuurlijke en economischeperspectieven in de IJsseldelta. Het Masterplan heeft laten zien dat de aan-leg van een bypass een haalbaar en betaalbaar alternatief voor zomerbed-verdieping biedt en bovendien tegemoetkomt aan de tweede doelstellingvan de PKB: verbetering van de ruimtelijke kwaliteit.naarhetmasterplan:tweestappenHoe is dit Masterplan tot stand gekomen? Hoe is daarin met de milieuaspec-ten omgegaan? En hoe is dit georganiseerd? Zie ook figuur 1.Project IJsseldelta-Zuid is vanaf het begin ingezet als een samenwerking tus-sen overheden, belangengroepen en burgers. De partners hebben de opga-FOTO:sxc.hu5 scenario'sbouwstenen voorkeursmodelmasterplan klaarapril/mei 2005juni/juli 2005september 2006tussenrapportagedecember 2005besluiten 30 m hanzelijnFiguur1.planningprojectijsseldeltaTOETS0407met een trac? dat rekening houdt met de bestaande verkavelingspatro-nen in het gebied. Dit zesde scenario bleek zo breed te worden gedragen,dat het als basis kon dienen voor het vervolg. De opgave uit de PKB en hetvoorkeursscenario uit het Masterplan zijn weergegeven in figuur 2.? Stap 2: verder onderzoek en uitwerking voorkeursscenario. De keuzemogelijkhe-den binnen dit scenario (zie kader `Keuzemogelijkheden binnen het voorkeurssce-nario') zijn onderzocht en afgekaart. Doel was een haalbaar en betaal-baar ontwerp. Cruciale factoren daarbij waren de passages met de Han-zelijn en de locatie en constructie van dijken en in- en uitlaatwerken bijIJssel en Veluwerandmeren. Maar daarnaast bleken ook milieuaspecteneen vitale rol te spelen. Daarover later meer. Deze tweede stap leverdeeen uitgekristalliseerd Masterplan op. De samenwerkende partijen zijnhet er nu over eens dat het Masterplan haalbaar is. Bij het Masterplan iseen vrijwillige milieubeoordeling opgesteld.milieuinhetmasterplanDe veranderingen in het milieu door de ontwikkeling van het Masterplanbieden kansen en risico's. Die komen vooral naar voren bij de toetsing aanwettelijke kaders: de Natuurbeschermingswet en de Kaderrichtlijn water.Ten eerste de Natuurbeschermingswet. De bypass raakt aan drie Natura2000-gebieden: het Drontermeer (onderdeel van de Veluwerandmeren),case-studyKetelmeer/Vossemeer en de IJsseluiterwaarden. Aan de IJsselzijde leidt debypass amper tot veranderingen. Maar dat ligt anders bij de randmeren. Aandie zijde blijken verschillende locaties in het Masterplan, mits aangesloten opde kenmerkende opwaaiingsdynamiek van het Vossemeer, een belangrijkebijdrage te kunnen leveren aan de ontwikkeling van riethabitats als broedge-bied van kwalificerende soorten als Grote Karekiet en Roerdomp. Voorts ver-bindt de bypass de IJssel met de randmeren. Dit kan kansen bieden voormooie overgangen tussen randmeer-natuur en rivier-natuur.De korte bypass in het Masterplan zou echter zonder aanvullende maatrege-len rechtstreeks in het Drontermeer uitmonden. Dat kan het fosfaatarmeecosysteem van het Drontermeer be?nvloeden, en is dan mogelijk een signi-ficant effect in de zin van de Natuurbeschermingswet. Dit effect kan wor-den voorkomen door Vossemeer en Veluwerandmeren te scheiden met eennieuwe waterkering ten zuiden van de monding van de bypass. Dit leidt erweer toe dat de Veluwerandmeren kleiner worden (ongeveer 2%) en daar-mee kwetsbaarder worden voor eutrofi?ring. Ook dit kan mogelijk signi-ficante effecten opleveren.Ten tweede de Kaderrichtlijn water. Deze heeft als doel de kwaliteit van dewateren in de Europese Unie in een goede toestand te brengen en te hou-den. Per waterlichaam wordt in de stroomgebiedbeheersplannen vastgelegdwat die goede toestand is, ofwel wat de doelen zijn en hoe deze bereikt kun-Figuur2.pkBenmasterplannaastelkaar.linksistezienwelkeruimtelijkereserveringdepkBheeftgemaaktvoorverschillendemaatregelen,waaronderdebypassdieopdelangeretermijninditgebiedhoedanooknoodzakelijkis.rechtsisverbeeldaanwelkeoplossingdebetrokkenpartijendevoorkeurgeveninhetmasterplan:eennieuwaanteleggenbypass,onderlangs(zuidwaarts)vankampen.ambitiesvoornieuwewoningbouwenbedrijvigheidtenzuidwestenvankampenmakenonderdeeluitvanhetmasterplan.Opgave IJsseldelta Zuidvoorkeurstrac?bypassnatuurontwikkelingsgebiedHanzelijnmetstationopwaarderenhoofdwegmetknoopoptimaliserennetwerkvaarrecreatieknooppuntwaterrecreatiestedelijkuitloopgebiedontwikkelingsrichtingwonenontwikkelingsrichtingwerkenwaterbergingwaterbuitendijksgebieddijkenbypasssluisstormkeringbestaandstedelijkgebiedbestaandcentrumgebiednieuwwoongebiednieuwwerkgebiednieuwstationsomgevinghoofdwegenspoorlijn-HanzelijnmetstationboslandbouwgebiedkamperveenTOETS0407Hetdoordestreekaangedragenvoorkeursscenariolietnogverschillen-dekeuzesopen,dieonderscheidendblekentezijnvoordehaalbaar-heid.Debelangrijkstekeuzemogelijkhedenwarendevolgende:?korteoflangebypass?Eenlangebypasskomtuitophetvossemeer,eenkortebypassophetDrontermeer.Uiteindelijkisgekozenvooreenkortebypass,waarbijzuidwaartseverplaatsingvanderoggebotsluisvoorkomt dat gebiedsvreemd water het kwetsbare ecosysteem vanhetDrontermeerbelast.?Welofnietverplaatsenvanderoggebotsluis?DeroggebotsluisvormtdekniptussenhetfosfaatarmeDrontermeerenhetfosfaatrijkevos-semeer.gekozenisomdezeknipteverplaatsennaarhetzuiden.DitleverteenkleinerDrontermeerop,maarzokantocheenkortebypasswordengemaaktzonderdatijsselwaterhetDrontermeerinstroomt.?Openofgeslotenbypass?Zowelaandekantvandeijsselalsaandekantvanderandmerenkaneenbypassopenofdichtzijn.aandeijsselkantisvanwegedewaterkwaliteitervoorgekozenalleenijssel-waterintelatenbijhoogwater.vanuitderandmeerkantisgekozenvoormeerdynamiek.Hetgebiedvandebypasswaarindewindgestuurdedynamiekwordttoegelaten,is vooralsnogbegrensd.Uitbreidingvanhetgebiedmeteenmeerdynamischmilieubiedtkansenvoornatuur.Daarentegenleidtdezekeuzetotmeer(ongewenste)kwelbinnendijks.?Welofgeenwoningbouwindebypass?Eenbypassbiedtkansenomdebeoogdewoningbouwtenwestenvankampeneenkwali-teitsimpulstegeven.Bouwenopterpenindebypasskaneenuniekelementaankampenalsstadaanderiviertoevoegen,maarvraagtbijzondereaandachtvooreenveiligeinrichting.Ookdezekeuzeisinhetmasterplannogopengelaten.Deafwegingvankeuzemogelijkhedenisvooralgebeurddoortetoet-senaanmilieu(metnamedewettelijkekaders),deaanpassingendienodigzijnvandeHanzelijn,ruimtelijkekwaliteit(demeerwaardevoordetotalegebiedsontwikkeling)enkosten.kEUZEmOgElijkHEDEnBinnEnHETvOOrkEUrSScEnariOrietoeversaanvossemeerenDrontermeer.TOETS0407nen worden. Een nieuwe bypass moet straks aan (overigens nog vast te stel-len) doelen voldoen. Dit hangt vooral af van de toekomstige inrichting. Deeerste verkenningen wijzen erop dat de bypass `KRW-proof' kan worden in-gericht. Er is echter wel een risico dat met het uitgraven van de bypass meerfosfaat, nikkel en chloride uit de bodem in het watersysteem terechtkomt.inputvanmilieuinhetplantrajectHet Masterplan is geen wettelijk of bestuursrechtelijk plan waarvoor een(plan-)m.e.r.plicht geldt. Er waren echter twee goede redenen om milieu vol-waardig te betrekken bij de ontwikkeling van het Masterplan. Ten eerste isverbetering van de omgevingskwaliteit ??n van de doelen van het Master-plan. Ten tweede kan het Masterplan alleen doorgaan als het past binnenwettelijke (milieu)kaders. Het zal duidelijk zijn dat vooral deze laatste redenals re?el afbreukrisico voor de bypass werd gezien. Daarom werd besloteneen vrijwillige milieubeoordeling uit te voeren. Dit rapport bracht de nood-zakelijke milieu-informatie op tafel en is in interactie met het planprocesvoor het Masterplan totstandgekomen.Hoe ging dit in zijn werk?Parallel aan het ontwerpspoor was er een kennisspoor te onderscheiden. Inhet kennisspoor werden verschillende `taakgroepen' in het leven geroepen,waaronder een Taakgroep Milieu. Hierin waren alle relevante ambtelijkepartijen vertegenwoordigd. De taakgroepen hebben ongeveer 4 tot 5 maan-den intensief gewerkt aan het verzamelen van kennis. De inbreng van deTaakgroep Milieu beoogde een gedeeld beeld te krijgen van de milieukan-sen en -risico's van het Masterplan, en deze vast te leggen in de vrijwilligemilieubeoordeling. Met dit gedeelde beeld kon de discussie in het planspoorzich concentreren op het Masterplan zelf, in plaats van op de juistheid vande verzamelde en ge?nterpreteerde informatie. In het planproces bleek diteen groot voordeel. Zo kon de discussie over een gevoelig onderwerp als detoets aan de instandhoudingsdoelen van de Natura 2000-gebieden op eenfeitelijk niveau worden gevoerd.De leden van de taakgroep stond het vrij om huns inziens relevante aan-dachtspunten te agenderen. De tijd was echter te kort om alle milieuaspec-ten van het Masterplan in beeld te brengen. Daarom is ook nagegaan welkeaandachtspunten n? op tafel moeten komen en welke punten kunnenwachten. Deze laatste punten werden in de vrijwillige milieubeoordelingopgenomen als `opgaven voor de vervolgfase'. Ze betreffen onderzoekspun-ten voor een effectbeschrijving met kleinere onzekerheidsmarges, leemtesin kennis en aandachtspunten voor de inrichting.De kennis van de Taakgroep Milieu kwam langs verschillende wegen in hetplanproces terecht. Bij de ontwerpsessies voor het Masterplan werd de danbeschikbare kennis ingebracht en werden vragen uit het ontwerpspoor meeteruggenomen. Daarnaast waren er regelmatig interacties met andere taak-groepen. Zo werden de bijeenkomsten van de Taakgroepen zoveel mogelijkgelijktijdig gehouden en werd daarna de kennis van de taakgroepen uitge-wisseld.WaTiSmiliEUinHETmaSTErplan?Derealiseringvanhetmasterplankangrotegevolgenhebbenvoorhetmilieuinijsseldelta-Zuid.maardezegevolgenkunnenpermilieuthemasterkverschillen.Sommigemilieueffecten(bijvoorbeelddeeffectenvoordenatuur)zijndirecthetgevolgvannutemakenruimtelijkekeuzes,anderekunnenindeinrichtingwordenopgelost(bijvoorbeeldgeluid).Daaromisbijhetmilieuonderzoektendienstevanhetmasterplanhetaccentopdeeerstgenoemdecategoriegelegd,endanvooralopd?emilieuthema'sdiekansenbiedenvoorversterkingvanhetmasterplanendievanwegedewettelijkekadersderealiseringvanhetmasterplanzoudenkunnenblokkeren.concreetbetekendeditdatdefocuslagopdethema'snatuur,waterenarcheologie.HOEnUvErDErnaHETmaSTErplan?Hettrajectvanformelebesluitvormingisinhetvoorjaarvan2007ge-start.Omin2015klaartezijn,zaldeuitvoeringvandebypassin2011moeten beginnen. nu het masterplan door alle partijen is geaccor-deerd,isdewegvrijvoorformelebesluitvorming.?indeeersteplaatswordthetmasterplanindestreekplannenvanOverijsselenFlevolandopgenomen.Omditmogelijktemaken,wordteenplan-mEropgesteld.Daarvoorkanveelinformatie,waaronderdeverkenningvanalternatievenenhunmilieugevolgen,aandevrij-willigemilieubeoordelingwordenontleend.Zokandekeuzevoorhetvoorkeursscenarioinhetmasterplaninhetplan-mErwordenonder-bouwdaandehandvandeverkenningvanalternatievenindevrijwil-ligemilieubeoordeling.Omechterjuridischeprocedureszoalsdievandenatuurbeschermingswetgoedtekunnendoorlopen,zaldezever-kenningmoetenwordengeactualiseerdenaangevuld.?Daarnaast moet het project `zomerbedverdieping' in het uitvoe-ringsprogrammavandepkBwordenomgewisseldvoorhetproject`bypass'. alleen dan kan de planologische reservering voor een bypass worden vervangen door een concreet begrensde bypass, dieruimtebiedtvoorwoningbouw,natuurenverkeer.?Ten slotte zullen bestemmingsplannen en dijkverleggingsplannen de uitvoering mogelijk moeten maken. Deze plannen zijn besluit-m.e.r.-plichtig.case-studyTOETS0407leerervaringenInmiddels ligt er een door alle partijen onderschreven Masterplan. Daaruitblijkt dat een bypass een haalbare kaart is, als alle partijen hun intentie ombij te dragen waarmaken. Daarmee is er een grote stap voorwaarts gezet.Wat heeft die stap mogelijk gemaakt? En vooral: wat kunnen we ervan lerenvoor een volgende keer? Terugkijkend zijn vanuit milieuperspectief gezienvooral de volgende elementen belangrijk geweest:1. Er is tijdig onderkend dat het Masterplan het niet zou halen zonder eengoed milieuverhaal; een verhaal dat de kansen voor het groen-blauwemilieu in beeld brengt en bovendien de afbreukrisico's voor het planzichtbaar maakt. De vrijwillige milieubeoordeling diende deze tweedoelen.2. Tegelijkertijd moet ook geconstateerd worden dat vroegtijdiger inbrengvan milieu-informatie (namelijk bij de scenario's) tot een beter onder-bouwd Masterplan zou hebben geleid. Ook waren dan betere bouwste-nen beschikbaar geweest voor het vanuit de Natuurbeschermingswetvereiste onderzoek naar alternatieven.3. De vrijwillige milieubeoordeling was een proces van `joint fact finding'met alle partijen in de taakgroep. De uitkomsten werden zo het productvan de groep zelf. Daardoor kon de discussie gaan over het vaststellenvan feiten, van kansen en van risico's ? en niet over belangen. Essenti?leelementen van het Masterplan, zoals de nieuwe kering tussen Vosse-meer en Drontermeer en de beoogde natuurontwikkeling, zouden erzonder de vrijwillige milieubeoordeling anders hebben uitgezien.4. De inschatting van afbreukrisico's was een belangrijk element bij debestuurlijke besluitvorming. Het bleek vooral belangrijk om al de be-schikking te hebben over een soort informele passende beoordeling.Daarmee kon een re?le inschatting worden gemaakt van de effecten opinstandhoudingsdoelen van de Natura 2000-gebieden. Tegelijkertijdkon het Masterplan de betrokken bestuurders en politici laten zienwaar concreet de kansen voor een duurzaam water- en natuursysteemlagen.5. De vrijwillige milieubeoordeling keek bewust verder dan het Master-plan door expliciet te maken wat de resterende onzekerheden en onder-zoeksvragen voor het vervolg zijn. Dit overzicht bleek waardevol te zijnbij het uitzetten van aanvullend milieuonderzoek en het opstellen vande Notitie Reikwijdte en Detailniveau voor het plan-MER bij het eersteformele besluit: de parti?le herziening van het Streekplan Overijssel2000+.Alles overziend bleek dat de manier waarop kennis wordt ingebracht mis-schien wel belangrijker voor het planproces is dan de kennis zelf. Dit is eenbelangrijk leerpunt voor de volgende fase: de opname van het Masterplan inde streekplannen van Overijssel en Flevoland en de bijhorende plan-MER.Daarnaast moet geregeld worden dat de bypass in de PKB komt in plaats vande zomerbedverdieping. Alleen dan kan de bestaande planologische reser-vering voor een bypass in de PKB worden vervangen door een concreetbegrensde bypass, zodat er ruimte komt voor woningbouw, natuur enverkeer.Duidelijk is geworden welke aanvullende milieu-informatie noodzakelijk isen welke keuzes daarvan afhankelijk zijn. Op basis van de vrijwillige milieu-beoordeling kan in ieder geval worden geconcludeerd dat dit naar allewaarschijnlijkheid niet tot ingrijpende aanpassingen van het Masterplanzal leiden.