TOETS011215Hetklinkttegendraadsomineentijdvan`snellerenbeter'enderoepomslankerem.e.r.eennieuwcriteriuminm.e.r.teintroduceren.Maardaarzijnredenenvoor.Onderzoekindeafgelopenjarenheeftaangetoonddatbomen,maarookanderevormenvangroenennatuur,inhetleefmilieuvandoorslaggevendbelangzijnophetwelzijnenfunctionerenvanmensen,zowelinpsychischealsfysiekezin.Eengroenereleefomgevingkanbovendienbijdragenaaneendalingvandegezondheidskosten?ndekostenvanziekteverzuim.Geletopdeomvangvandezekostenpostenkaneenkleinpositiefeffectalgrotepositievefinanci?legevolgenhebben.ToetsinginMER'svaneffectenopdegroeneleefomgevingisdaaromhardnodig.HansStokkermansgezondheidDE AUTEUrHans Stokkermans (0314 663826, hstokkermans@solcon.nl) is project-leider bij Rijkswaterstaat. Hij schreef dit artikel op persoonlijke titel.Uit tal van studies blijkt dat groen een positief effect heeftop gezondheid en welzijn. De effecten zijn van uiteen-lopende aard, zoals stressvermindering, verbetering vancognitieve prestaties, snellere genezing bij burn-out, enverzachten van psychische aandoeningen. Een bekendvoorbeeld zijn ziekenhuispati?nten die sneller genezen als ze uitzichthebben op levend groen.Het adviesrapport `Natuur en Gezondheid'1 spreekt over indirecte invloed:natuur en groen be?nvloeden het menselijk gedrag, wat gunstige effectenheeft op het welzijn. Daarbij wordt volgens het rapport gedacht aan hetbevorderen van het herstel van stress en aandachtsmoeheid, het stimule-ren tot bewegen, het vergemakkelijken van het leggen van sociale contac-ten, het bevorderen van de ontwikkeling van kinderen en het bevorderenvan de persoonlijke ontwikkeling en zingeving bij volwassenen.GROEnHEEfTpOSiTiEfEffEcTOpGEzOndHEidGROEnEnGEzOndHEid:bElanGinM.E.R.1 Gezondheidsraad en de Raad voor Ruimte, Milieu en Natuuronderzoek (RMNO), Adviesrapport Natuuren Gezondheid, 2004.michieldeboerTOETS011216Woonomgeving"Hoe meer natuur er is in de woonomgeving, des te gezonder mensen zichvoelen", concludeert Jolanda Maas van het Nederlands instituut vooronderzoek van de gezondheidszorg (Nivel)2. Men voelt zich niet alleen ge-zonder, maar is het ook. Mensen in een groene omgeving bezoeken mindervaak een huisarts. Maas toont aan dat er een sterke relatie bestaat tussengezondheid van mensen en een natuurlijke omgeving, zoals stadsparkenen bossen. Zo blijkt de kans op een depressie 1,33 maal zo hoog in eenwoonomgeving met weinig groen in vergelijking met een woonomgevingmet veel groen. Effecten betreffen onder meer sneller herstel in stressvollesituaties, maar ook meer bewegen en sociale contacten worden genoemdals heilzame effecten van een groene omgeving. Maas refereert tevens aanstudies in andere landen zoals Groot-Brittanni?, Zweden, Japan en Australi?,waar ook positieve correlaties zijn gevonden tussen een groene omgevingen gezondheid. Groen is dus geen luxe.In een andere studie3 is het effect van een groene omgeving op het concen-tratievermogen van ADHD-kinderen gemeten. In experimenten maaktenkinderen met de diagnose ADHD successievelijk een parkwandeling, eenstadswandeling en een wandeling in een directe woonomgeving. Deparkwandeling leidde tot een significante verbetering van het concentra-tieniveau in vergelijking met de andere wandelingen. Daarnaast werdgeconcludeerd dat een "zekere dosis natuur" een goedkope en toeganke-lijke aanpak voor verbetering van ADHD-symptomen kan zijn.TrillingenMatthew Silverstone4 beschrijft dat bomen een relevant effect hebben opde gezondheid en het mechanisme achter dat effect: bomen hebben eenzeker trillingsniveau dat gunstig is voor de gezondheid van mensen, enook mensen hebben een bepaalde trillingsfrequentie. Trillingen uit deomgeving be?nvloeden dat, en be?nvloeden daarmee ook de gezondheid.Silverstone beschrijft de verbanden en geeft een verklaring voor depositieve effecten van bomen op de menselijke gezondheid: het bekende`treehugging-effect'. Hij gaat daarmee in tegen het (door sommigen als zo-danig ervaren) zweverige karakter ervan.Daarnaast heeft groene ruimte, afhankelijk van de vormgeving, andere po-sitieve invloeden zoals klimaatbuffering, geluiddemping, verminderingvan luchtverontreiniging, brandstofvoorziening en vermindering van CO2-emissie. Maar ook zorgt het voor waterbuffering en het tegengaan van ver-droging, en kan het als inspiratiebron gelden. Groene ruimte geeft karak-ter aan stedelijke gebieden, versterkt recreatieve en toeristische waardenen is van belang voor de waarde van onroerend goed.ZorgkostenDe kosten van gezondheidszorg en ziekteverzuim rijzen de pan uit. De ont-wikkeling van een groen leefmilieu kan helpen deze kosten te verlagen.Het aandeel van de gezondheidszorg in de totale collectieve uitgaven is inde periode 2000-2010 gestegen van 13 tot 19 procent. De zorguitgaven groei-den de afgelopen decennia sneller dan het nationaal inkomen. Zo is ingezondheid2010 volgens de Zorgbalans5 in Nederland 87,6 miljard euro uitgegeven aanzorg en welzijn. De kosten van de gezondheidszorg worden betaald viabelastingen en premies. De lasten bedragen volgens de begroting van hetministerie van VWS in 2012 jaarlijks bijna 5000 euro6 per persoon.Het gemiddelde ziekteverzuim bedraagt 10 ? 13 dagen per jaar7. Verzuim-dagen kosten werkgevers in Nederland jaarlijks circa 10,8 miljard euro aandirecte kosten. Dat blijkt uit de European Sick Leave Index (ESLI)8, een jaar-lijks onderzoek van risicoadviseur en verzekeringsmakelaar Aon naar ar-beidsverzuim in Nederland, Frankrijk, Duitsland en Belgi?. Gemiddeld kostiedere verzuimdag een werkgever bijna 160 euro aan directe kosten. Daarkomen de kosten van onder andere vervanging en productiviteitsverliesnog bij. Het ziekteverzuim van Nederlandse werknemers kwam in 2010 uitop gemiddeld 4,4 procent (CBS, 2011). Vanaf 2004 is het ziekteverzuim inNederland vrijwel hetzelfde gebleven. Ondanks de uitgebreide Nederland-se wetgeving rondom re?ntegratie en de inspanningen van een relatiefgroot aantal dienstverleners die zich hierop richten, stagneert het verderterugdringen van langdurig verzuim. De essentie van bovenstaandecijfers is dat er sprake is van een grote kostenpost voor werkgevers, over-heid en burger ten gevolge van zowel gezondheidskosten als ziektever-2 Maas, Jolanda,Vitamin G: Green environments, Healthy environments, promotieonderzoek, Nivel, 2009.3 Taylor and Kuo, Children with attention deficits concentrate better after walk in the park, 2009.4 Silverstone, Matthew, Blinded by science, 2011.5 RIVM, Zorgbalans 2010, versie 3.1, Bilthoven, 31 mei 2011.TOETS011217zuim. Als deze kosten structureel 1 procent worden verlaagd, is reedssprake van een enorme kostenvermindering. In het algemeen geldt datvoorkomen van ziekte beter is dan genezen. Een groen leefmilieu blijktdaar aanzienlijk aan te kunnen bijdragen. De stagnatie van de verminde-ring van het ziekteverzuim kan met een toename aan groene ruimteworden doorbroken.BezuinigingenBezuinigingen op rijksniveau leiden tot het schrappen van delen van deEcologische Hoofdstructuur (EHS). Groen heeft geen prioriteit van hethuidige kabinet. Dat is jammer, want zoals omschreven, kan groene ruim-te een aanzienlijke kostenbesparing opleveren. Ook op gemeentelijk niveauleiden bezuinigingen tot het schrappen van groenvoorzieningen om on-derhoudskosten te drukken, met verdergaande verstening tot gevolg.Immers het onderhoud van plantsoen en het snoeien van bomen kostengeld, en gelet op de grote tekorten bij de gemeentebudgetten is daarsteeds minder ruimte voor. In algemene zin hebben verstedelijking en in-breiding geleid tot vermindering van groen ten gunste van bebouwing.Projecten van uiteenlopende aard zoals infrastructurele projecten,aanleg van industrieterreinen, shoppingcentra, leisureparken en par-keerplaatsen leiden allen tot een continue inperking van een groeneleefomgeving, terwijl daar weinig groene kwaliteit voor terugkomt.Door de hoge ruimtedruk in de stedelijke omgeving en de nu nogschijnbaar onduidelijke baten van groen in de woonomgeving, wordenbomen gemakkelijk ingeruild voor andere ruimtelijke bestemmingenzoals parkeerplaatsen en bebouwing. Met andere woorden: bestemmin-gen waarvan de (economische) opbrengst duidelijker in beeld kan wordengebracht, hebben prioriteit9. Groene ruimte in algemene zin geniet slechtsgeringe wettelijke bescherming. Er bestaan nauwelijks harde normen voorhet behoud van groenvoorzieningen van welke aard dan ook.M.e.r.Milieueffectrapportage is bedoeld om de milieugevolgen van een besluit inbeeld te brengen zodat deze (inclusief de gevolgen voor de menselijkegezondheid) bij de besluitvorming kan worden betrokken. Het niet meene-men van effecten op de groene leefomgeving in m.e.r. is een leemte in debeoordeling van milieugevolgen. In milieueffectrapporten worden welis-waar de effecten op de `zachte' aspecten natuur en landschap en ook op de6 Begroting ministerie van Volksgezondheid,Welzijn en Sport, 2012.7 Trimbos instituut,Verzuim door psychische en somatische aandoeningen bij werkenden, 2011.8 Aon, European Sick Leave Index, 2010.9 Wageningen UR, Effecten van nabije natuur op gezondheid en welzijn, Mogelijke mechanismenachter de relatie tussen groen in de woonomgeving en gezondheid, Rapport 91, 2009.De Westrandweg, een onderdeel van de A5 tussen knooppunt Raasdorp en de A10.fotomixTOETS011218menselijke gezondheid in beeld gebracht, maar het belang van groeneruimte voor de leefomgeving wordt daar in de meeste gevallen niet bij mee-genomen. Sterker nog, ten gevolge van een toename in zakelijkheid wordthet toetsingskader steeds verder uitgekleed en ontdaan van onderdelen dieniet noodzakelijkerwijs behoeven te worden beschermd. Toetsing is alleendan aan de orde in geval van harde wettelijke bescherming en indien daarduidelijke normen voor zijn opgesteld. Zo wordt in veel MER's het effect opnatuur wel in beeld gebracht, echter uitsluitend en voor zover deze natuurbescherming geniet in het kader van de Natuurbeschermingswet of deFlora- en faunawet. Natuur is echter veel meer dan dat; ook een groeneleefomgeving en de aanwezigheid van bomen zijn belangrijk.Ook worden in MER's de effecten op landschap beschreven. Daarbij gaathet veelal over de kenmerkendheid van het landschap met aandacht voorbijvoorbeeld schaal, structuur en ori?ntatie. Ook deze toets gaat voorbijaan basale effecten op de aanwezigheid van groene ruimte en bomen in deleefomgeving: groene ruimte en het voorkomen van bomen zijn alszodanig vaak geen onderdeel van het toetsingskader voor het aspect land-schap. In MER's worden effecten op de gezondheid van de mens beschre-ven. Daarbij is er vooral aandacht voor de luchtkwaliteit (fijnstof) en geluid.Daarvoor bestaan wettelijke normen; vaak wordt echter ook aandachtbesteed aan cumulatie van effecten en aan concentraties lager dan denorm. De groene ruimte wordt ten onrechte niet betrokken bij de beoorde-ling van het aspect menselijke gezondheid, wat mogelijk verklaard kanworden door de afwezigheid van wettelijke bescherming of normen. Hetverdient echter sterke aanbeveling om de effecten op de groene leefomge-ving wel te onderzoeken, vanwege het belang daarvan voor gezondheid enwelzijn van mensen.MKBAEr zijn ontwikkelingen om m.e.r., maar ook de maatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBA), meer aan de voorkant van projecten te gebruiken alssturingsmechanisme, in plaats van uitsluitend als toetsing achteraf. Dit isin de lijn van Elverding: de focus met betrekking tot de besluitvorming ligtin de verkenningsfase, waarbij in een vroeg stadium de keuze wordtgemaakt voor een voorkeursalternatief of oplossingsrichting. Het is danook zinvol om bij integrale gebiedsontwikkelingen aan de voorkant vanprojecten in brede zin na te denken over effecten. Ook bij MKBA gaan stem-men op om een principi?le keuze te maken voor een breder afwegingska-der. Deze ontwikkelingen kunnen worden aangegrepen om m.e.r. en MKBAbeter op elkaar af te stemmen. Het biedt een kans om ook effecten op degroene leefomgeving te beschouwen en de alternatieven hierop in MER enMKBA te beoordelen als onderdeel van een integrale afweging.AanbevelingenDe positieve effecten van groene ruimte in de leefomgeving kunnen door-werken in een relevante kostenbesparing voor de maatschappij. Meer in-zicht bij projecten in de effecten op de groene ruimte in de leefomgevinggeeft de mogelijkheid te komen tot een betere, meer bewuste afweging methet oog op menselijke gezondheid. Gegeven de baten van groene ruimte(en vooral bomen), kan dat positieve gevolgen hebben voor de economie,het milieu en voor de gezondheid van mensen. Gezien het belang van eengroene leefomgeving is beoordeling in m.e.r. en het betrekken bij project-afwegingen en besluitvorming onmisbaar.1. De druk op de leefomgeving zal in grote stedelijke regio's toenemen. Hetgaat om de groene leefomgeving van miljoenen mensen. Gelet op de aan-gezondheidevelynliuTOETS011219zienlijke besparingen en de effecten op gezondheid, is het aan te bevelenom de effecten op de groene leefomgeving in MER's te onderzoeken, zo-wel bij grote projecten op rijksniveau als bij projecten van lagere overhe-den.2. Er ligt een uitdaging bij overheid, opdrachtgevers, projectmanagers enook de Commissie voor de m.e.r. om bij hun opdrachten, uitwerkingenen adviezen veel meer belang toe te kennen aan de projectoverstijgendeeffecten van een groene leefomgeving.3. Het is nuttig in MER's nadere aandacht te besteden aan de wijze vanuitwerking van effecten op de groene leefomgeving: om hoeveel groeneruimte gaat het, welke soort groene ruimte, wat is het effect op de be-reikbaarheid en dergelijke. Mogelijke parameters zijn oppervlakte, soor-ten, aantal en diameter te kappen bomen, bereikbaarheid en toeganke-lijkheid.4. Het verdient aanbeveling om de effecten van een groene leefomgevingop gezondheid en op ziekteverzuim mee te nemen in maatschappelijkekosten-batenanalyses vanwege het grote economische en financi?lebelang van volksgezondheid en ziekteverzuim.5. Mede vanwege de trend om m.e.r. als sturingsmechanisme te gebruikenvoor de vormgeving van projectalternatieven, is het zinvol om bij de ont-wikkeling van alternatieven een opgave voor de groene leefomgeving tebetrekken. M.e.r. kan daarmee niet alleen dienen als beoordeling vaneffecten, maar ook in positieve zin bijdragen aan betere plannen metpositieve projectoverstijgende effecten. De druk op de leefomgeving zal in grote stedelijke regio's toenemen.danielbouwmeestermnota