Na bijna tachtig jaar komt er een eind aan de mergelwinning door ENCI, de Eerste (en enige) Nederlandse Cement Industrie, gevestigd bij de Sint-Pietersberg in Limburg. De groeve alhier is inmiddels dieper dan de berg ooit hoog was. Het MER en de vergunningaanvragen voor een diepere winning lagen al klaar. Gedeputeerde Staten van Limburg hadden zelfs al aangegeven positief tegenover de plannen te staan. Maar op 19 oktober 2004 gaf het moederbedrijf in Heidelberg aan de klinkerproductie en daarmee de mergelwinning in Maastricht te zullen stoppen. Bij de milieuorganisatie ENCI-Stop kon de vlag in top. Wat achterblijft, is een on-Nederlands en fascinerend gebied – waar zelfs een Oehoe heeft gebroed. Plannen voor de afwerking zijn momenteel in de maak. Het verhaal van ENCI is een verhaal van een jarenlange strijd tussen natuur- en cultuurhistorisch belang versus economisch belang.
Foto:ENCI12 k e n m e r k e n 1 2 / 1 ; f e b r u a r i 2 0 0 5De Sint-Pietersberg is de enige plaats inNederland waar al jarenlang grootschaligmergel (kalksteen) wordt gewonnen voorde cementproductie. Oorspronkelijk vond dewinning ondergronds plaats. Op deze wijze iseen deel van het omvangrijke gangenstelsel vande Sint-Pietersberg ontstaan. Vanaf 1916 scha-kelde men over naar open dagbouw. Met de ver-werving van de groeve Lichtenberg en de plan-nen voor de bouw van een cementfabriek begonal in de twintiger jaren van de vorige eeuw metkrantenpolemieken, handtekeningenacties enKamervragen de discussie over aantasting vannatuur, cultuurhistorische waarden en woon-milieu versus het belang van de productie vanbouwgrondstoffen.Maar het bedrijf kwam er en de uitbreidings-plannen volgden elkaar op. Steeds opnieuwbleek de productiecapaciteit te klein om aan devraag te voldoen. Soms wonnen de tegenstan-12Na bijna tachtig jaar komt er een eind aan de mergelwinning door ENCI, de Eerste (en enige) Nederlandse Cement Industrie,gevestigd bij de Sint-Pietersberg in Limburg. De groeve alhier is inmiddels dieper dan de berg ooit hoog was. Het MER ende vergunningaanvragen voor een diepere winning lagen al klaar. Gedeputeerde Staten van Limburg hadden zelfs al aange-geven positief tegenover de plannen te staan. Maar op 19 oktober 2004 gaf het moederbedrijf in Heidelberg aan de klinker-productie en daarmee de mergelwinning in Maastricht te zullen stoppen. Bij de milieuorganisatie ENCI-Stop kon de vlag in top.Wat achterblijft, is een on-Nederlands en fascinerend gebied ? waar zelfs een Oehoe heeft gebroed. Plannen voor de afwerkingzijn momenteel in de maak. Het verhaal van ENCI is een verhaal van een jarenlange strijd tussen natuur- en cultuurhistorischbelang versus economisch belang.Een MER met veel natuurinformatie was al klaar, maar...Het doek valt voor ENCIM a r j a v a n E c kDe auteurMarja van Eck (030-2347625, meck@eia.nl)is werkgroepsecretaris bij de Commissie voorde milieueffectrapportage. Zij bedankt ENCIvoor het beschikbaar stellen van fotomateri-aal en het kritisch doorlezen van de tekst. Hetartikel is geschreven op persoonlijke titel.De ENCI-groeve in vroeger tijden13e n c ik e n m e r k e n 1 2 / 1 ; f e b r u a r i 2 0 0 5ders: zo krijgt ENCI in 1989 na een procedurevan 13 jaar toch geen toestemming om op hetPlateau van Margraten mergel te winnen. Maarvaak gaven economische belangen de doorslag.Na de Tweede Wereldoorlog was de behoefteaan bouwgrondstoffen voor de wederopbouwimmers groter dan ooit.Bovendien was (en is) ENCI in Limburg eenbelangrijke werkgever. In hoogtijdagen werktener wel 1200 werknemers. Het bedrijf voerde eenvooruitstrevend sociaal beleid ? met kolengeld,een eigenpensioenfonds, financi?le regelingenvoor eigen woningbezit, een eigen reisverenigingen een bloeiende personeelsvereniging met veleonderafdelingen (waaronder de voetbalclub, hetkoor en de hengelclub met eigen visvijver). Tochzien vele Limburgers met lede ogen aan dat vanhet Nederlandse deel van de Sint-Pietersberginmiddels alleen de wanden nog staan. De groeveis dieper dan de berg ooit hoog was. In het gatpast de complete binnenstad van Maastricht.Nog 40 meter dieper?ENCI kreeg in 1988 een nieuwe ontgrondingen-vergunning. Die maakte het mogelijk in een con-cessiegebied van 135 hectare tot een diepte van5 meter boven NAP kalksteen af te graven. Dezevergunning had een looptijd tot 2010. Al snelbleek dat door zuinig met de kalksteen om tegaan de vergunde hoeveelheid nog tot 2030 toe-reikend zou kunnen zijn.Toch startte ENCI in 2003 al een m.e.r.-proce-dure. Men wilde verkennen wat de mogelijk-heden zouden zijn om dieper te winnen en zo decontinu?teit van de bedrijfsvoering tot in 2050 teverlengen. Er was in de groeve namelijk kalk-steen aanwezig tot 35 meter onder NAP. Dezedieper gelegen kalksteen was wel van slechterekwaliteit dan de kalksteen in de hoger gelegenformatie. Alleen door die twee kwaliteiten temengen zou het product aan de kwaliteitseisenkunnen voldoen. Daarom moest ENCI tijdigweten wat de mogelijkheden voor de toekomstzouden zijn.In de richtlijnenfase brachten de deskundigenvan de Commissie m.e.r. naar voren dat er goedonderzoek nodig zou zijn naar het risico vandieper winnen. Onder de groeve ligt namelijkonder hoge druk grondwater met een verhoogdzoutgehalte in het Carboon. Als de groevebodemzou openbreken′,zoudatwateron≥contro-≤erdomh∞gkomenen→tonomkeerˉe,be-langrijkna∂i≥milieueffectenku∩en≤iden.EentweedeaandachtspuntwasdatdeENCI-groevewordtom≥vend∞ral≤r≤ibeschermdenat∪r:vierHabitatrichtlijn≥bieden,eenBe-schermdNat∪rmoνmentendeEcologischeH∞fdstruct∪r.HetMERzoudusmoetenuit-wijzenofnieuwevergu∩∈≥nv∞rENCIniηl≤enmilieuverantw∞rd,maar∞knat∪rwet-≥v∈gs-juridischkloppendzoudenzijn.Totslotwashetw∞n-en≤efmilieueenbelang-rijkpunt.Nietomdatdemer≥lw∈n∈gzelfνzo∨loverl∗ver∞rzaakt,maardeomwo≠n-denklaagdenwelover≥luid-,stank-ens→f-overl∗vandecementfabriek,enoverh∈dervanhettransport.Wa∩eerdew∈n∈gnogweerlan≥rzoud∞rgaan,zou∞kdefabrieklan≥r∈bedrijfblijven.Ookdit≤efbaarheidsaspectzou∈hetMER→tuitdrukk∈gmoetenkomen.Opkwel≤ndCarb∞nwaterDeonderzoekennaardestabiliteitvandegroeve-bodemennaardemo≥lijkeaant∗∈gvanbe-schermdenat∪rwarenzeerbepa≤ndv∞rdevraagofverdereuitwerk∈gvandev∞r≥-nomenactiviteitnogz∈had.DaaromheeftdeCommissiededeelrapportenoverdezeonder-werpenv∞r≥→etst.Diev∞r→etsing≤ekl∗igteworden,omdater∈Nederlandnietzo∨ldeskundi≥nzijnophet≥biedvansteengroeves.Hetonderzoek-bureauwaardewerkgroep≤denvandeCom-missiewerkten,werdd∞rENCI∈≥schakeldomhetMERtemaken.Daard∞rkondendezedeskundi≥nnietmeer∈dewerkgroepblijvenv∞rde→etsing.GelukkigwasereengoedeVlaamsedeskundi≥besχkbaar,diehetwerkkonover≠men.Uithetstabiliteitsonderzoekkwam∈ieder≥valdui∂ijknaarvorendat40meterdieperw∈≠nteriskantzouzijn.Eenw∈n∈g→t?10mNAPzouechterwelverantw∞rdku∩enzijn,mitssteeds∈strokenzouworden≥werktendegroevevloermetsi≤x(destukkenhardesteendiev∞rdecement∏uctienietbruikbaarwaren)zouwordenaf≥dekt:smart mining'.Het voornemen werd aldus bijgesteld.De Oehoe en de Spaanse vlagVoor de natuurbescherming lag het allemaal nogveel complexer. Vanwege de aanwezigheid vanhellingbossen en kalkgraslanden komen in enrondom de ENCI-groeve op een klein oppervlakheel veel bijzondere soorten voor. Het MER zoumoeten aantonen dat de voorgenomen activiteitgeen significante effecten heeft voor deze be-schermde habitats en soorten.Het onderzoek begon al met de onduidelijkheidof het concessiegebied, inclusief de groeve, nuwel of niet tot de Ecologische Hoofdstructuurbehoort en welke regels van toepassing zijn. Deoverwegingen, haken en ogen en redelijkerwijste trekken conclusies zijn te omvangrijk en com-Foto:MarjavanEckDe visvijver!14 k e n m e r k e n 1 2 / 1 ; f e b r u a r i 2 0 0 5plex om hier te beschrijven. Het MER had er zespagina's voor nodig om de problematiek teschetsen en tot voorwaardelijke, tentatieve con-clusies te komen: een gevolg van de complex-heid van het Nederlandse ruimtelijke ordenings-en natuurbeschermingsrecht en de onduidelijk-heid van de status van bepaalde gebieden. Tochwas dit punt niet onbelangrijk, vooral in de dis-cussie over D'n Observant. Op een deel van hetvergunde concessieterrein had ENCI namelijk inhet verleden de afgegraven dekgrond van degroeve gestort. Op deze nieuwe berg′hadzich∈del∞pdertijd∫eressantefloraenfaunaont-wikkeld.ToenENCIverwache∞kbijMargra-tenteku∩engaanw∈≠n,wasD′nObservantv∞rhetpubliekopen≥steld.Maar∈eenmaxvergunbaar' zou zijn.De Commissie is niet meer aan het toetsen vandeze MER-uitkomsten toegekomen. De proce-dure lag toen al stil. Maar zeker was wel dat devergunning door de acties van de bewoners-groep ENCI-Stop bij de rechter zou zijn geko-men. En of het geheel daadwerkelijk de rechter-lijke toets bij de Raad van State zou hebbendoorstaan? Daarvoor zou niemand vooraf zijnhand in het vuur hebben durven steken.Afwerkingsplan Verborgen valleien'Het moment van de waarheid is niet gekomen.Het MER dat met zo veel zorg is opgesteld, ligthier en daar wellicht al bij het oud papier. ENCIgaat over tot de nieuwe orde van de dag. Dat be-tekent ook: nieuwe plannen maken voor de af-werking van de groeve, nadat de winning zal zijnbe?indigd.In het verleden zijn daarvoor al diverse plannenontwikkeld. Zo zijn de erosiedalen van de FranseJura bestudeerd, waar de steile kalkwandenmeren met een diepte tot 65 meter omsluiten.Die meren zijn net zo intens blauw als het stuk-je meer dat nu al in de groeve aanwezig is. Eenandere mogelijkheid is het gebied te blijvenbemalen en daarmee kalkrijke droogdalen enhellingbossen een optimale ontwikkelingskanste geven. De groeve blijft dan een kalkrotsland-schap, waarin natuurlijke erosieprocessen devrije hand krijgen.Je zou bijna zeggen: jammer dat er geen m.e.r.-plicht voor de afwerking is. Ik had althans graagmet een werkgroep van deskundigen over deschouder van de plannenmakers meegekeken.Want al met al vind ik de ENCI-groeve eenNa het afgraven en opzij leggen van de bovenliggende lagen leem, zand en grind wordt de mergelin brokken afgegraven. De brokken worden naar de fabriek getransporteerd, gebroken en ver-malen. Na toevoeging van toeslagstoffen (ijzer-, aluminium- en siliciumoxide) wordt het meel-mengsel in een 180 meter lange roterende oven op 1450 graden C tot klinker' gebrand.In het verleden werd de mergel als natte pap in de cementoven gevoerd. Door het droog invoerenvan de mergel is een enorme energiebesparing bereikt. Het betekende wel dat ENCI de groevemoest bemalen om mergel in den droge te kunnen winnen.De oven draait voor driekwart deel op alternatieve brandstoffen zoals zuiveringsslib of diermeel.De klinkerbolletjes die ontstaan, worden tot poeder vermalen. Daarna vindt menging plaats methoogovenslak, poedervliegas en bindtijdregelaar. De receptuur bepaalt de soort cement die ont-staat.In Maastricht wordt vooral portlandcement geproduceerd met een relatief hoog gehalte aanklinker, in IJmuiden en Rotterdam wordt hoogovencement gemaakt met een hoog gehalte aanhoogovenslak. Na de be?indiging van de mergelwinning in de Sint-Pietersberg zal de activiteit vanENCI in Maastricht nog bestaan uit het malen en verpakken van cement.Het productieproces van cement in een notendopDit is de Oehoe himself van de ENCI-groeve. In de praktijkbleek hij weinig last te hebben van de graafactiviteiten,maar zijn nest lag wel binnen de 42 dB(A)-contour.Foto:ENCI15e n c ik e n m e r k e n 1 2 / 1 ; f e b r u a r i 2 0 0 5ronduit fascinerend gebied. Het was een voor-recht om bij het locatiebezoek uitgebreid in datindrukwekkende gele landschap van on-Neder-landse dimensies rond te mogen kijken. En doorde tussentijdse wijziging in de bezetting van dewerkgroep mocht ik zelfs twee keer! Als werk-groepsecretaris van de Commissie m.e.r. magik het natuurlijk niet vinden of hardop zeggen,maar als priv?persoon denk ik wel eens: alsENCI er niet zou hebben gegraven, zou je dehoogte en de speciale bodemgesteldheid van deSint-Pietersberg nooit zo indrukwekkend heb-ben kunnen ervaren als nu.De rol van m.e.rIn dit project heeft ieder van de betrokkenen zijnrol in het m.e.r.-proces ten volle vervuld.ENCI is zeer serieus met de m.e.r. omgegaan enheeft kosten noch moeite gespaard om zo goedmogelijke gegevens te presenteren. Maar menvond een actiegroep tegenover zich die net zogemotiveerd was om verdere uitbreiding van deENCI-activiteiten tegen te gaan. Eigenlijk is hetwel wrang dat maatregelen die ENCI mede tenbehoeve van het milieubelang heeft genomen,hebben bijgedragen tot die grote weerstand vande omwonenden tegen het bedrijf. Door zuinigom te gaan met schaarse delfstoffen werd het af-bouwen van de werkzaamheden steeds uitgesteld.Het was voor de provincie dan ook een lastigdilemma: hoe weeg je de economische en maat-schappelijke aspecten van een bedrijf als ENCIaf ten opzichte van die van natuur en (woon)-milieu?In dat opzicht heb je als Commissie een relatiefcomfortabele positie omdat je slechts hoeft tekijken of de informatie juist en voldoende volle-dig is. Dat ook dit soms al lastig is, blijkt uit hetvoorbeeld van ENCI. Het project illustreert welhoe belangrijk het is de informatie over mogelijkenatuuraantasting bij ingrepen in de omgevingvan Vogel- en Habitatrichtlijngebieden goed ge-structureerd en zorgvuldig geformuleerd te pre-senteren. Hoe de diepere winning van ENCIdaadwerkelijk voor de Oehoe en de Spaanse vlagzou hebben uitgepakt, zullen we nooit weten.Wel zullen we over enige tijd ? afhankelijk vanhet uiteindelijke plan voor de afwerking ? de rij-ke natuur en het indrukwekkende panorama inde voormalige ENCI-groeve kunnen gaan be-wonderen. vFoto:MarjavanEckFoto:ENCI
Reacties