TOETS0507In de afgelopen jaren heeft `water' een vaste plaats gekregen in ruimtelijke planvorming en planologische procedures. Dat komt doorEuropese regels en het grote maatschappelijke belang van een goedgeregelde waterhuishouding, met inbegrip van `droge voeten'.Bij `bodem' ligt dit anders. Bij ruimtelijke planvorming krijgt defysieke ondergrond in het algemeen nog weinig aandacht. En er zijn bijvoorbeeld ook geen `bodemschappen' die het bodembelang behartigen opde wijze zoals waterschappen het waterbelang borgen. Het is dan ook nietverwonderlijk dat in veel milieueffectrapportages over ruimtelijke ontwikkelingen de bodem en de bodemfuncties stiefmoederlijk wordenbedeeld. Vaak is de aandacht beperkt tot een obligate en weinig aan debesluitvorming bijdragende beschrijving van de chemische bodemkwaliteit ? verontreiniging ? en de effecten van een voorgenomen activiteitdaarop.Er zijn echter verschillende redenen om in ruimtelijke planvorming, en dusook in milieueffectrapportages, meer structurele aandacht te besteden aande bodem. De bodem is, als letterlijk de drager, van groot belang voor toekomstige functies. De bodem heeft eigen en mogelijk unieke kwaliteiten,die het waard kunnen zijn te worden behouden. En niet onbelangrijk: er iseen Europese Kaderrichtlijn Bodem in de maak, waarvan inmiddels eenconcept is gepubliceerd. Dit sluit overigens aan bij een groeiend beleidsmatig besef van het belang van de bodem en de ondergrond, dat op diverseniveaus in Nederland merkbaar is.In dit artikel willen we daarom meer aandacht vragen voor de bodem bijruimtelijke planvorming en meer specifiek in milieueffectrapportages diedaarvoor worden uitgevoerd. Wij denken dat hierdoor de kwaliteit van deplannen kan verbeteren en de toekomstwaarde van de ondergrond een betere bescherming kan gaan genieten. Tevens kan hiermee worden aangesloten op toekomstig Europees beleid.NIEuwEEurOpESEKadErrIchTlIjNOpKOmSTdEbOdEm!bijalhet(juridisch)geweldrond`lucht',`natuur',`geluid'en`water'zoujebijnavergetendaterooknogzoietsisals`bodem'.Eenstiefmoederlijkbehandeldmilieuaspect;opditmomentalthans.debodemkrijgtnietdeaandachtdiezeverdientinruimtelijkeplanvormingenplanologischeprocedureszoalsmilieueffectrapportages:teweinig,obligaat,teversnipperden/ofgewoonwegverkeerd.ThansiserEuropeseregelgevingaanstaandediedaarinveranderinggaatbrengen.Eigenlijkisdatookwelterecht?debodemisdebasis!Eenpleidooivoorm??raandachtvoordebodeminruimtelijkeplanvormingenbijbehorendeplanologischeprocedures.ang?licavanderheijdenenlexruniaaspect (1)DE AUTEURsAng?lica van der Heijden (0365308515, angelica.vanderheijden@oranjewoud.nl) is procesadviseur ruimtelijke vraagstukken. Lex Runia (0162487395, lex.runia@oranjewoud.nl) is senioradviseur ruimte en milieu,en tevens redacteur van Toets. Beiden zijn werkzaam bij Ingenieursbureau Oranjewoud BV.definities:bodemenondergrondEerst, zoals het hoort, de definities: waar hebben we het eigenlijk over?De bodem is, volgens de min of meer offici?le definitie in de Wet bodembescherming, het `vaste deel der aarde met de zich daarin bevindende vloeibare en gasvormige bestanddelen en organismen'.We constateren dat in de praktijk twee termen ? bodem en ondergrond ?worden gebruikt. Onder bodem in engere zin verstaan wij het bovenste deel(tot ongeveer 1,5 meter diepte) van de aardkorst. De eigenschappen en defysieke verschijningsvorm van dit deel van ondergrond zijn het resultaatvan bodemvormende processen, die zich (in de natuurlijke omgeving)eeuwenlang hebben afgespeeld. De bodem is een dynamisch en complex(eco)systeem, en de directe drager van de vegetatie (natuur of landbouw).De eigenschappen en fysieke verschijningsvorm van de ondergrond (globaaldieper dan 1,5 meter) worden meer bepaald door geologische processen; inde ondergrond is de dynamiek veel kleiner en zijn biologische processennagenoeg afwezig.TOETS0507FOTO:sxc.huProject Aard bodem in advies voor richtlijnenwaterduinen Integralegebiedsontwikkeling(kustversterking,verblijfsrecre-atie,natuur)?paragraaf`bodemenwater'metnadrukophetbenodigdezandvoordeaanlegvanduinenenvoordegevolgenvanzandwinning(opzee)?opmerkingdatsamenstellingvanzandvanbelangisvoordeterealiserennatuurwaardenSchieveen bedrijventerrein,duurzamenatuur,waterbergingenrecreatie?paragraaf`bodemenwater'metfocusopwaterhuishouding,grondbalansenomgaanmetvrijkomendebagger?paragraaf`landschapencultuurhistorie'metonderanderearcheologischewaardenStillewille Golfbaan ?paragraaf`bodemenwater'metvraagomaandachtvoordeeffectenvangrondverzetendekwaliteitvandeaantevoerengrondinrelatietotdebeoogdenatuurontwikkelingrestveenenwater-parel(Zuidplas-polder)waterennatuur ?paragraaf`bodemenwater'metonderandereaandachtvoorbodemopbouw,zout/zoet,uitspoelenvannutri?ntenStrijpS Stedelijketransformatie(vanbedrijventerreinnaarwonenenwerken)?paragraaf`bodemenwater'metuitgebreideaandachtvoorbodemsanerings-aspectenen-effecten?suggestieombodemkwaliteittegebruikenbijontwikkelenvanvariantenStatusquoHoeveel aandacht krijgen bodemaspecten op dit moment in milieueffectrapportages? Dit kan worden beoordeeld aan de hand van richtlijnenadviezen van de Commissie m.e.r. Zie schema 1 voor enkele voorbeelden.We kunnen constateren dat in Nederlandse MER'en geen sprake is van een,zoals dat in de Duitse UVP (Umweltvertr?glickeitspr?fung) zo mooi heet,`Sch?tzgut Boden'. Steevast gaat het in de richtlijnenadviezen om de combinatie `bodem en water', waarbij water (kwantiteit en kwaliteit van grond enoppervlaktewater) de meeste aandacht krijgt. Voor bodem gaat het in demeeste gevallen om bodemverontreiniging en de grondbalans. Verder wordtin veel gevallen als onderdeel van `landschap en cultuurhistorie' gevraagdom een beschrijving van aardkundige en archeologische waarden. Opvallend hierbij is dat aardkundige waarden, overigens in lijn met de beleidsnota's, nagenoeg altijd zijn gerelateerd aan geomorfologische verschijnselen. Aan de bodem zelf en aan bodemtypes, zoals die worden geclassificeerd op basis van vooral moedermateriaal, textuur, profielverloop en hydromorfe kenmerken, wordt beleidsmatig geen intrinsieke aardkundigewaarde toegekend. Voor bodemkundigen uit de Wageningse school (zie kadertekst) is dat merkwaardig: in een bodemprofiel is immers de landschapsgeschiedenis van de plek in kwestie samengebald.Ook richtlijnen voor bijvoorbeeld natuurontwikkelingsprojecten en golfbanen vragen betrekkelijk weinig aandacht voor bodemkundige aspecten.Juist bij dit soort projecten is de bodem van groot belang: enerzijds omdatonomkeerbare ingrepen worden gepleegd (zoals het afvoeren van dedEwaGENINGSESchOOlde wageningse universiteit (daarvoor landbouwhogeschool) en eenaantalonderzoeksinstitutenzijnalvelejarenactiefinonderwijsenon-derzoek naar alle mogelijke aspecten van bodem, bodemvruchtbaar-heidenbodemkwaliteit.Ineersteinstantieindienstvandelandbouw,laterookinhetkadervannatuur-enmilieuvraagstukken.hetwage-ningsebodemonderwijsmaakteduidelijkdatdebodem?metalz'neigenschappen?uithetmoedermateriaalontstaatalsgevolgvandeinteractievanfysische,chemischeenbiologischeprocessen,endebe-moeienisvandemens:bodemalsresultantevan,?nbepalendefactorvoordegeschiedenisvanlandschapenlandgebruik.Schema1Enkelevoorbeeldenvan`bodem'inrichtlijnadviezen.toplaag, aanbrengen van reli?f) met alle gevolgen van dien voor de bestaande bodem, anderzijds omdat de bodem de drager is van de toekomstigefunctie. Welke natuurwaarden kunnen ontstaan, hangt immers in sterkemate af van bodemeigenschappen.Bij projecten in de stedelijke omgeving, zoals het omvormen van oude bedrijventerreinen tot nieuwe woon en werklocaties, wordt in richtlijnen (alshet om bodem gaat) doorgaans gevraagd naar informatie over bodemverTOETS0507ontreiniging. Maar juist in dergelijke gevallen is het, gezien de strakkebeleidsregels rond bodemverontreiniging, de vraag of het zinvol is in hetkader van milieueffectrapportages dergelijke informatie te verstrekken.Onze indruk is dan ook dat `bodem' in milieueffectrapportages (te)weinig, versnipperd en wellicht ook de verkeerde aandacht krijgt. Is datbezwaarlijk? Ja, want...aspect (1)debodemisbelangrijk!De bodem is de basis van onze fysieke leefomgeving en de drager van alle(maatschappelijke) activiteiten in het bijzonder. Of het nu gaat om wonen,werken of recre?ren, duurzame energievoorziening, klimaat, de productievan veilig en gezond voedsel of de basis van biodiversiteit ? de bodem vervult weliswaar vaak onzichtbare, maar tegelijkertijd essenti?le functies inons bestaan. In termen van ruimtelijke kwaliteit, zoals die destijds in deVierde Nota Ruimtelijke Ordening is gedefinieerd: de bodem en de bodemeigenschappen zijn mede bepalend voor de gebruikswaarde van een gebieden de bescherming van de bodemeigenschappen moet de toekomstwaardewaarborgen; de beleving van deze waarden is echter klein.De ruimtelijke ordening heeft een cruciale rol in het duurzaam omgaanmet de bodem, omdat zij gebruiksvormen op, in en aan de bodem toekenten activiteiten al dan niet toelaat. Omdat ruimtelijke besluiten vaak totstandkomen met behulp van een milieueffectrapportage, moet daarin debodem dan ook voldoende aandacht krijgen.In het Nederlandse bodembeschermingsbeleid ligt er sinds jaar en dag denadruk op om de chemische kwaliteit van de bodem te waarborgen. Aan dehand van normen voor de gehalten aan (milieuvreemde) stoffen bepalenwe of het al dan niet goed gesteld is met de bodem en of er risico's zijn voorde mens en de omgeving. In het beleid is er dus vrijwel alleen aandachtvoor chemische parameters in relatie tot (gezondheids)risico's, en gaan wevoorbij aan andere parameters die bepalen of de bodemfuncties gewaarborgd zijn. Oftewel: het bodembeschermingsbeleid beschermt dus eigenlijk mens en ecosysteem, maar juist niet de bodem en de bodemfunctieszelf. Dit zien we, zoals beschreven, ook in milieueffectrapportages.De bodem heeft echter meerdere kwaliteiten die van belang zijn voor maatschappelijke functies. Naast de chemische kwaliteit ? een schone bodem ?gaat het ook om de biologische en fysische bodemkwaliteit ? een gezondedEjuISTEaaNdachTSpuNTENINbEEld??Ineenm.e.r.vooreenstedelijkeontwikkelingineenpolderwordende effecten op een kreekrest beschreven. de kreek is aangemerktalseen`waterlichaam'conformdeKaderrichtlijnwaterenkentduswaterkwaliteits-ennatuurdoelstellingen.Inhoeverreisdekarakteris-tiekeondergrondvandekreekendedirecteomgeving(kreekrugmetgroveretextuurenanderprofielverloopdanverderopindepolder,daardoor ook andere hydrologische condities) bepalend voor hetkunnen behalen van `kreeknatuur'doelstellingen? Oftewel: kunnendeze doelstellingen ook worden gehaald in een verlegde kreek, ofisdeondergronddermatebepalenddatverleggengeenoptieis??Innatuurherstelprojectenwordtopgroteschaaldeoudebouwvoorafgevoerd.daarmeewordennietalleennutri?ntenafgevoerd,maarwordt ook het bodemprofiel ingrijpend gewijzigd. In hoeverre kandezewijzigingvanhetbodemprofielhetbehalenvandenatuurdoel-stellingenfrustreren?Enwelkebodemfunctiesworden(irreversibel)aangetastdoorhetafvoerenvandetoplaag?archeologischewaardevandebodem:hetopgravenvaneenhoutenconstructievaneenwaterputuitde13eeeuwinOldenzaalGravenesch.TOETS0507bodem ? en om archeologische informatie, aardkundige waarden, de weerstand tegen erosie, draagvermogen, bodemdaling en verzilting. Voor de(diepere) ondergrond gaat het om ruimte voor tunnels en leidingen, deopslagcapaciteit van warmte of koude en kwaliteiten voor de drinkwatervoorziening.dEbOdEmKrIjGTINmIlIEuEffEcTrap-pOrTaGES(TE)wEINIG,vErSNIppErdENwEllIchTOOKdEvErKEErdEaaNdachTbodembredebenaderingDoor `breed' naar bodem te kijken kan het belang van de bodemfunctiesexplicieter worden gemaakt en nadrukkelijker een plek krijgen in hetbepalen van maatschappelijke (ruimtelijke) ontwikkelingen. Een plaats dierecht doet aan de waarde van de bodem in een duurzame samenleving, dusvoor people, planet en profit.Het beschermen van bodemfuncties in brede zin is de ambitie van zowel deNederlandse als de Europese beleidsmakers. In het verlengde hiervan ligtde uitdaging om de afweging van het bodembelang in milieueffectrapportages breder en explicieter te maken. Zowel in de beleidsbrief Bodem (2003),de beleidsbrief Ruimtelijke Ordening Ondergrond (2004) als in de NotaRuimte (2004) van het Ministerie van VROM staat dat bij de inrichting vanNederland meer rekening gehouden moet worden met de eigenschappenen functies van de ondergrond. De kwetsbare en trage processen in de ondergrond vertegenwoordigen collectieve waarden die alleen door de overheid kunnen worden beschermd. Overigens speelt hierbij ook het toenemende belang van de ondergrond als bouwruimte (niet alleen op de grond,maar ook in de grond in de vorm van bijvoorbeeld tunnels en parkeergarages) een rol.Om het belang van de ondergrond in ruimtelijke planvorming mee te nemen, wordt de zogenaamde lagenbenadering aangereikt. Hierin wordtNederland beschouwd als opgebouwd uit drie lagen: ondergrond, netwerken en occupatie.delagenbenadering.Ondergrondkwaliteitenvandebodem.Ondergrondsystemenvandebodem.bron:peterdauvellier/www.ruimtexmilieu.nl.TOETS0507Toekomst:EuropeseKaderrichtlijnbodem(Krb)Ook vanuit Brussel wordt in toenemende mate belang aan de bodemgehecht. De Europese Commissie heeft in september 2006 haar voorstelvoor een Europese Bodemstrategie gepubliceerd, in de vorm van een conceptKaderrichtlijn Bodem. Deze conceptKRB onderkent dat de bodem eenaantal essenti?le functies vervult, en signaleert ontwikkelingen die dezefuncties kunnen bedreigen. De Commissie vindt een wettelijk kader noodzakelijk om de bodem en de bodemfuncties te beschermen tegen de bedreiging van verontreiniging, erosie, verlies van organische stof, verdichting,verzilting, aardverschuivingen en afdekking.OOKvaNuITbruSSElwOrdTINTOENEmENdEmaTEbElaNGaaNdEbOdEmGEhEchTDe conceptKRB heeft betrekking op de bovenste laag van de aardkorst, gesitueerd tussen het vaste gesteente (`bedrock' in het Engels) en het oppervlak. De richtlijn zondert grondwater uit (in afwijking van het Nederlandseaspect (1)Thema Aspect CriteriabodemenondergrondGeschiktheid geschiktheidvoordegewenstefysiekedraagfunctiegeschiktheidalsmediumvoorplantengroei(natuur,landbouw,...)geschiktheidvoorwonen,werken,recre?rengeschiktheidvooropslagenzuiveringEffecten effectoparchieffunctie(archeologischeenaard-enbodemkundigewaarden)effectophumaneenecotoxicologischerisico'seffectop(mobiliteitvan)stoffen(nutri?nten,zout)effectopopslag-enzuiveringsfunctieeffectopduurzameinstandhoudingvanbodemenondergrond(toekomstwaarde)Schema2.beoordelingskader.bodembeschermingsbeleid, waarin het grondwater wordt geacht bij debodem te horen). Deze afbakening van de bodem impliceert voor Nederland? met vast gesteente op grote diepte ? dat zowel bodem als ondergrond aande orde zijn.De conceptKRB geeft aan dat lidstaten bedreigde gebieden in kaart dienente brengen en maatregelen moeten vaststellen om bodemaantasting tegente gaan. Daarmee moet het vermogen van de bodem om functies te (blijven)vervullen worden gewaarborgd (zie kader `Te beschermen bodemfuncties').beschouwdeondergrondlaagals??nsysteemIn dit artikel doen wij een voorzet om het belang van bodem meer structureel te waarborgen in milieueffectrapportages. Wij denken een slag te kunnen maken door de ondergrondlaag ? de onderste van de drie lagen ? als??n systeem te beschouwen en de betreffende aspecten in onderlingesamenhang te waarderen en af te wegen. De ondergrond is een complexsysteem, bestaande uit het abiotisch, het biotisch en het watersysteem en deondergrondkwaliteiten draag, productie, informatie en regulatiekwaliteit. Dit is overigens niet nieuw; zie bijvoorbeeld de `Handreiking plannenmet de ondergrond' op www.ruimtexmilieu.nl.Het brede palet aan ondergrondaspecten zit nu versnipperd in milieueffectrapportages of komt helemaal niet aan bod. Door de samenhang in hetsysteem, tussen de verschillende systeemonderdelen en kwaliteiten, tebenoemen, kunnen effecten van voorgenomen activiteiten op en in debodem beter op waarde worden geschat. Daarnaast komen verschillendeondergrondaspecten slechts impliciet in milieueffectrapportages aan deorde, waardoor het achterliggende bodembelang geen rol speelt in debeoordeling van de betreffende voorgenomen activiteit. Door implicietebodembelangen in milieueffectrapportages expliciet te maken, zijn webeter in staat de (maatschappelijke) bodemfuncties te waarborgen en tebehouden. Onze voorzet is ook een pleidooi voor duurzaamheid. De ondergrond wordt nu veelal beschouwd als een laag die maakbaar is voor degewenste activiteiten in de occupatielaag (en ook in de andere twee lagen).Technische ingrepen maken de realisatie van de activiteit mogelijk. Vervolgens moeten we zien om te gaan met de gevolgen en consequenties diede ingreep in de bodem heeft en moeten we de betreffende activiteit instand zien te houden.TEbESchErmENbOdEmfuNcTIESdeEuropesecommissieheeftinseptember2006eenconcept-Kader-richtlijnbodemgepresenteerd.dezemerktdevolgendebodemfunctiesaanvoorbescherming:?producentvanbiomassa;?mediumvoordeopslag,filteringenomzettingvanvoedingsstoffen,chemischestoffenenwater;?reservoirvanbiodiversiteit;?fysiekencultureelmilieuvoordemensenmenselijkeactiviteiten;?bronvangrondstoffen;?koolstofreservoir;?archiefvanhetgeologischenarcheologischerfgoed.TOETS0507We kunnen dit ook omdraaien en uitgaan van de geschiktheid. Door uitte gaan van de aanwezige bodem ? met z'n kwaliteiten, eigenschappen enkwetsbaarheden ? en daar geschikte activiteiten bij te passen, benuttenwe de mogelijkheden die de bodem biedt, accepteren we de beperkingenen onmogelijkheden en streven zo naar het behoud van de functies enkwaliteiten het complexe systeem van de ondergrond.ONZEvOOrZETISOOKEENplEIdOOIvOOrduurZaamhEIdHet verschil is dat in de eerste benadering (maakbaarheid) het beschermenvan de intrinsieke bodemwaarden pas laat in de besluitvormingsprocedures aan bod komt en er nog weinig echt bijgestuurd kan worden. In de omgekeerde benadering (geschiktheid) wordt het belang van de bodem en deondergrond al vanzelfsprekend bij de idee en planvorming van activiteitengewaarborgd, kan informatie over bodem en ondergrond bijdragen aan hetbijstellen van ambities en hoeft er in de latere besluitvormingsproceduresnog maar weinig bijgestuurd te worden.In huidige milieueffectrapporten zien we ? als het gaat om bodem ? vooral de eerste benadering terug. Voor water is `plannen met water' al meergebruikelijk. Als we nu ook, naast water, een betere, meer complete enmeer expliciete toets van bodem en ondergrond gaan hanteren, kunnenwe betere en duurzamere plannen maken. Buiten m.e.r. zou dat overigenskunnen door de watertoets uit te breiden tot een ondergrondtoets.SuggestievoorrichtlijnenHoe zouden we dit `plannen met bodem en ondergrond' in richtlijnen kunnen vertalen? Uiteraard is dat per project anders, want ook afhankelijk vande aard van de voorgenomen activiteit en de plaats waar die is gepland. Alseen aanzet voor een meer structurele en brede benadering denken we aanhet volgende voor de inhoud van richtlijnen:? Beschrijf het huidige systeem van de bodem en de ondergrond, plus deautonome ontwikkelingen daarin.? Besteed daarbij aandacht aan de archieffunctie (archeologische (verwachtings)waarde, aard en bodemkundige waarde).? Ga in op de relaties met water (grond en oppervlaktewater).? Ontleen aan deze beschrijving input voor het proces van ontwikkelen vanalternatieven en varianten, en gebruik de informatie voor het beschrijvenen beoordelen van de effecten.? Ga hierbij uit van het beoordelingskader (zie schema 2). bodemschattenwaarvoordeaandachtnietmagontbreken:defunderingvaneentorenvaneenkasteeluitde15eeeuwinvianen(Kasteelbatenstein).