TOETS0313dijkversterkingMaaTwErkbijOnTwErpEncOMMunicaTiEDijkvErSTErkingkinDErDijk-SchOOnhOvEnSEvEErinhetkadervanhettweedehoogwaterbeschermingsprogrammawordenmaatregelengetroffenomafgekeurdeprimairewaterkeringenweeraandevigerendeveiligheidsnormentelatenvoldoen.Eenvandezeprojectenisdedijkversterkingkinderdijk-Schoonhovenseveer,waarvooreenm.e.r.-procedureisdoorlopen.Deinpassingvandezedijkversterkingisbijzondercomplexvanwegehetgroteaantalwonin-genopofaandedijkendeslappeondergrond.hierdoorwasmaatwerknodig,zowelbijdealternatie-venontwikkelingalsbijdebewonerscommunicatie.inditartikelgaanweinopdeontwikkeldealternatie-venenvariantenbinnendemer-procedureendeintensievecommunicatiedaarovernaardedirecteomgeving,waarmeedraagvlakisontstaanvooreeningrijpendvoorkeursalternatief.verderwordendeklimaatdijkenderenovatievandedorpskernStreefkerkbeschrevenalsvoorbeeldvanintegraalontwerpen.bovendienwordteraandachtbesteedaanhetcre?renvanruimtevoorinnovatiebinnenhetproject.janMuntinga,joosthulsbosenFransvandenbergDe te versterken dijk ligt in de provincie Zuid-Holland, tussenKinderdijk en Schoonhovenseveer bij Gelkenes in de ge-meente Molenwaard. Deze dijk heeft een lengte van 17,5kilometer en ligt langs de zuidelijke oever van de rivier deLek. De delen van de dijk die niet aan de veiligheidsnormenvoldoen, moeten worden versterkt. Volgens de primaire toetsing en het uit-gevoerde onderzoek blijkt dat 10 kilometer waterkering moet worden ver-sterkt.De dijk tussen Kinderdijk en Schoonhovenseveer is in de jaren 80 voor delaatste keer versterkt. De vormgeving van de dijk is toen ingrijpend gewij-zigd. Aan de buitenzijde van de dijk is op veel plaatsen een tuimelkadeaangelegd. Het voordeel hiervan was dat de infrastructuur en bebouwingaan de binnenzijde kon worden gespaard. Waar een buitendijkse verster-king van de dijk niet mogelijk was, is de dijk `vierkant' (met behoud vanhet traditionele dijkprofiel) versterkt. Aan de binnenzijde van de dijk isde daar aanwezige bebouwing afgebroken en herbouwd. Van de 10 kilo-meter dijk die nu moet worden versterkt bestaat 4,7 kilometer uit tui-melkades en 5,3 kilometer uit een vierkante dijk met de rijweg op dekruin. Er is in het te versterken dijktraject sprake van ongeveer 450woningen die zich zeer dicht bij de dijk bevinden. Veel panden staan on-gelukkig in de dijk. Door eerdere dijkverhogingen zijn deze panden steedsdieper in de dijk komen te staan.Voor diverse delen van de dijk, zogenoemde dijktrajecten, is een visie uit-gewerkt voor de landschappelijke inpassing van de dijkversterkingsmaat-regelen. Per dijktraject zijn de huidige landschappelijke identiteit enwaarden beschreven. De landschappelijke kenmerken, het dijkprofiel ende ligging van de dijk in het gebied binnen een dijktraject hebben veelovereenkomsten. Dijktrajecten zijn weer opgedeeld in secties met eengelijke geotechnische ondergrond en een gelijk geometrisch dijkprofiel(kruinbreedte en dijktaluds). Per dijksectie is ge?nventariseerd wat deknelpunten zijn in verband met de veiligheid, zoals de hoogte, de sterkteen de stabiliteit van de dijk.DE AUTEUrsJan Muntinga (0570 697947, j.muntinga@witteveenbos.nl) is project-leider planstudie en MER bij Witteveen+Bos. Joost Hulsbos (0570697559, j.hulsbos@witteveenbos.nl) is adviseur planstudie en MERbij Witteveen+Bos. Frans van den Berg (0344 649090, f.vanden.berg@wsrl.nl) is co?rdinator programma dijkversterking bij WaterschapRivierenland.TOETS0313Beschouwde alternatieven voor versterkingDoor de slappe ondergrond en de intensieve bebouwing is het niet eenvoudigduurzame oplossingen te vinden voor de dijkversterking. Een normale verster-king met binnenwaartse grondoplossingen is vaak niet mogelijk door ruimte-gebrek. Bij een andere optie, rivierwaartse versterkingen, moet rekening wor-den gehouden met de Beleidslijn grote rivieren, die is gericht op behoud vanvoldoende ruimte voor de winterbedding van de rivier. Doordat de rivier opkorte afstand van de dijk ligt, zijn maar op weinig plekken rivierwaartse ver-sterkingen acceptabel. Dit om te voorkomen dat de rivier in een steeds nauwerkeurslijf wordt gedwongen. De meest voor de hand liggende oplossing is danhet plaatsen van constructies, zoals damwanden en diepwanden. Hiermeewordt voldaan aan de veiligheidsdoelstellingen en kan de bebouwing wordengespaard. Deze oplossing is echter niet duurzaam en toekomstvast. Bij een vol-gende dijkversterking zullen dezelfde problemen opnieuw spelen. Constructieszijn bovendien dure oplossingen. Een duurzamere en toekomstvastere oplos-sing is het plaatselijk slopen van de bebouwing en de versterking van de dijkmet steunbermen in grond. Op deze bermen kunnen dan buiten het profiel vanvrije ruimte weer nieuwe huizen worden gebouwd.Binnen het hier geschetste spanningsveld zijn twee alternatieven ontwikkeldvoor de verbetering van het dijkvak tussen Kinderdijk en Schoonhovenseveer:het economisch alternatief (alternatief 1) en het constructiealternatief (alter-natief 2).1. Economisch alternatiefAlternatief 1 heeft naast de hoofddoelstelling (het versterken van de dijk)de nevendoelstelling dat de ingreep zo economisch (tegen de laagst moge-lijke kosten) en duurzaam mogelijk wordt uitgevoerd. Dit houdt in datwaar mogelijk wordt uitgegaan van de traditionele duurzame grondop-lossing (binnendijkse aanbermingen). Waar de binnendijkse berm nietgoed inpasbaar is, wordt een constructie (damwand) toegepast en in situ-aties waar dit acceptabel is, een buitenwaartse oplossing in grond.2. ConstructiealternatiefAlternatief 2 heeft de nevendoelstelling om zoveel mogelijk binnendijksaanwezige waarden te sparen. Uitgangspunt bij de dijkversterking is datwaar mogelijk wordt aangebermd. Waar het aanbrengen van bermen con-flicteert met aanwezige bebouwing, wordt gekozen voor het aanbrengenvan dam- of diepwanden of lokaal voor rivierwaartse versterking.Voorkeursalternatief met systeemsprongHet voorkeursalternatief (VKA) van de initiatiefnemer Waterschap Rivie-renland is gebaseerd op een afweging van beide alternatieven op meer-dere criteria. Ten eerste is rekening gehouden met de milieueffecten enhet Meest Milieuvriendelijke Aternatief (MMA). Globaal komt voor demeeste dijktrajecten een voorkeur naar voren voor oplossingen met dam-Te slopen bebouwing aan de Dorpsstraat in Streefkerk.waterschaprivierenlandTOETS0313wanden (alternatief 2). Een damwand volstaat om de waterkeringsfunctiete vervullen en tast de aanwezige waarden zoals landschap, cultuurhisto-rie en natuur niet aan. Zoals eerder aangegeven, zijn deze oplossingenniet duurzaam of toekomstbestendig. Zo is een damwand moeilijk aan tepassen aan toekomstige ontwikkelingen.Het waterschap was niet tevreden over dit concept voorkeursalternatief.Dit gold met name voor trajecten waar grote investeringen moesten wor-den gedaan om damwanden te plaatsen, waarmee bebouwing gespaardkon worden. Bovendien was duidelijk dat de keuze voor damwanden opveel plaatsen niet toekomstbestendig is: bij een volgende ronde dijkver-sterking zou de damwand in de weg staan en de bebouwing alsnog ge-sloopt moeten worden. De omgeving versterkte deze opvatting van de pro-jectgroep.Veelbewonersdiemeedachtenmetdealternatievenontwikkelinggaven het signaal af dat zij een voorkeur hadden voor het slopen van hunwoning en herbouw op een aanberming. Ook het vijzelen van woningen isbekeken in combinatie met aanbermen.Er ontstond behoefte aan het maken van een zogeheten systeemsprongvoor een deel van de dijk. Dit hield een rigoureuze oplossing van slopen enopnieuw beginnen met het aanleggen van de dijk en het bouwen van dewoningen in, zodat een toekomstbestendige situatie werd gecre?erd. Hetwaterschap besloot daarom voor een aantal trajecten een nadere afwegingte maken voor het voorkeursalternatief voor de dijkverbetering. Hiervoorkwamen die trajecten in beeld, waar een voorlopige afweging was gemaaktvoor het aanbrengen van damwanden en het behoud van woningen, waar-bij twijfels waren omtrent de toekomstvastheid van deze oplossing.Clusterafweging: sober versus duurzaamDe afweging tussen sloop en herbouw van panden in de duurzame vari-ant versus de bouw van een constructie in de sobere variant speelde op 24dijkversterkingspecifieke dijkgedeelten, zogenoemde clusters. Deze varianten zijn innauw overleg met de omgeving ontwikkeld. In de nadere afweging zijn devolgende criteria gehanteerd:- kosten;- bouwkundige kwaliteit panden;- cultuurhistorische waarde panden;- schadegevoeligheid panden;- draagvlak bij dijkbewoners.Voor een juiste afweging van de kosten van beide varianten, zijn er kos-tenramingen gemaakt voor de clusters waarin ook de verwachte risico'svan het plaatsen van damwanden en de opbrengsten van verkoop vanbouwkavels zijn meegenomen. Voor sommige clusters bestaan er flinkefinanci?le verschillen tussen de duurzame en de sobere variant. De totalekosten voor de 24 beschouwde clusters van de duurzame variant zijn ech-ter iets lager dan de kosten van de sobere variant; een verschil van min-der dan vier procent. Veelal zijn de directe bouwkosten van het duurzamealternatief veel lager. Dit verschil wordt echter kleiner door de hogerevastgoedkosten van het duurzame alternatief; dit zijn de kosten voor hetslopen van panden. Voor de 24 clusters zijn de twee varianten met elkaarvergeleken op bovenstaande criteria. Uiteindelijk is in het definitievevoorkeursalternatief gekozen voor de duurzame variant voor alle 24 clus-terlocaties.Om het voorkeursalternatief te kunnen realiseren is het noodzakelijk omde bestaande bestemmingspannen aan te passen. Dit is in nauwe samen-werking met de gemeente Molenwaard uitgewerkt. Op grond van een ste-debouwkundig advies zijn de nieuwe bouwblokken in detail gepositio-neerd. De gevelrooilijnen en de grootte van de bouwblokken zijn zodaniggerangschikt dat hiermee een aantrekkelijk landschappelijk beeld ont-staat dat aansluit bij de regionale karakteristieken. Om een verdere bij-Bebouwing dicht op de dijk.waterschaprivierenlandTOETS0313drage te leveren aan de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit, is tevenseen beeldkwaliteitsplan opgesteld. De dijkverbetering levert zo een bij-drage aan de verbetering van de ruimtelijke kwaliteit van het dijktraject.Communicatie met de omgevingGedurende het dijkverbeteringsproject is veel energie gestoken in com-municatie met de omgeving. Nieuwsbrieven, een website, een weblog vande projectleider van het waterschap, huiskamerbijeenkomsten, klank-bordgroepvergaderingen en een aantal informatieavonden werden inge-zet. Hiermee is de omgeving goed op de hoogte gehouden van de voort-gang van de voorbereiding van de dijkverbetering. Eerst is er aandachtbesteed aan de resultaten van de veiligheidstoetsing van de dijk en der-halve de noodzaak van versterking. Vervolgens zijn de ontwikkelde alter-natieven besproken in klein verband met de betrokken bewoners, vervol-gens in de klankbordgroep en daarna op openbare informatieavonden.Er was een breed gedeeld besef dat de veiligheid gegarandeerd moet zijn.Juist vanuit de bewoners is naar voren is gekomen, dat niet koste wat hetkost hun woning gespaard moet worden door een dure damwand of diep-wand te plaatsen. Op een aantal plaatsen is juist door bewoners gepleitvoor het slopen van hun pand, vanwege de ongelukkige ligging tegen dedijk en het bereiken van een meer toekomstbestendige oplossing. In som-mige situaties is het vijzelen van de woning overwogen. Uiteindelijk isdaar maar in ??n geval voor gekozen. Voor een relatief groot aantal wo-ningen is uiteindelijk gekozen voor sloop en herbouw op een nieuwe aan-berming. Deze aanberming is aangelegd op basis van het zogenaamde`profiel van uitbreidbaarheid', zodat er niet meteen bij de eerst volgendedijkverbetering weer een ruimteprobleem ontstaat. In het projectplandijkversterking is gekozen voor het slopen van ongeveer 50 woningen metherbouw op ongeveer hetzelfde perceel. Tegen het ontwerp-projectplanzijn in de ter visieleggingstermijn 23 zienswijzen ingediend. Dat mag bijeen dergelijk ingrijpend plan opmerkelijk worden genoemd. Veel bewo-ners zijn in het voorbereidingsproces overtuigd geraakt, dat de gekozenvoorkeursoplossing de beste keuze is.Integraal ontwerpenIn plaats van een traditionele dijkversterking, wordt in het centrum vanStreefkerk ter hoogte van de jachthaven Liesveld, een klimaatdijk aangelegd.Een klimaatdijk is vooral een bredere dijk: het dijklichaam wordt buitendijksverbreed en verhoogd. De dijk is zo ontworpen, dat deze ongeveer 100 keerveiliger is dan de huidige norm onder het WB21 klimaatscenario voor 2100(De Moel et al, 2010 ). De klimaatdijk is berekend voor de langere termijn.Naast het keren van water kan de klimaatdijk ook andere functies vervullen,waaronder woningbouw. De klimaatdijk is een ontwikkeling die voor hetdorp Streefkerk veel kansen biedt.De klimaatdijk is onderdeel van de Toekomstvisie Streefkerk. Een van de be-langrijkste ambities uit de toekomstvisie is om de vele ruimtelijke projecten eninitiatieven die in het dorp op stapel staan, in samenhang te beschouwen en teontwikkelen. Het centrumplan omvat tevens de v??r de dijkversterking geplan-de uitbreiding van de jachthaven Liesveld, de versterking van het centrumge-bied, alsmede de mogelijkheid tot het bouwen van woningen op de klimaat-dijk.Dooreenintegraleontwikkelingvandeverschillendeontwikkelingslocatieswordt een bijdrage geleverd aan de versterking van de ruimtelijke kwaliteit vanhet dorp. Tevens ontstaat er ruimte voor de herontwikkeling van het terreinvan de voormalige timmerfabriek. Zo ontstaat er een unieke en eenmalige kansom een grote kwaliteitsslag te maken in het dorp Streefkerk. Bij de ontwikke-ling van het integrale plan werkt het waterschap samen met de gemeente Mo-lenwaard en de jachthaven Liesveld in Streefkerk.Cre?ren innovatiekansenIn het ontwerpprojectplan dat hoort bij het MER, is een ontwerp uitgewerktwaarin damwanden en diepwanden zijn opgenomen. Innovatie blijft echtermogelijk doordat het waterschap het uitvoeren van de dijkversterking aan-besteed door middel van een moderne contractvorm, Design en Construct.Het basisidee hiervan is dat de te contracteren aannemer zelf zijn bouwlo-gistiek kan bepalen en andere oplossingen kan toepassen, mits hij aantoontdat zijn oplossingen de waterveiligheid eveneens garanderen.Het ontwerp moet worden gezien als een referentieontwerp, waardoor erdus ruimte is om voor damwanden en diepwanden andere oplossingen toete passen. Overal waar in het projectplan van damwanden en diepwandengesproken wordt, dient dit gelezen te worden als `referentieontwerp dam-wand' en `referentieontwerp diepwand'. Aanpassingen moeten passen bin-nen de (plan)grenzen van het goedgekeurde plan. Er mogen door de aanpas-singen geen belangen worden geschaad zonder overeenstemming metbelanghebbenden. rEfErEnTiEDe Moel et al (2010), De Klimaatdijk in de Praktijk: Gebiedsspecifiek onderzoeknaar nieuwe klimaatbestendige dijkverbeteringsalternatieven langs de Neder-rijn en Lek, Nationaal Onderzoekprogramma Kennis voor Klimaat(KvK019/2010).Ontgraven oud profielAanbrengen nieuw profielHerontwikkelinghaven StreefkerkWoningbouw+7.05m1:31:20+4.00mInstandhouding dorpskern1:3Afbeelding 1. Dwarsprofiel klimaatdijk