TOETS011220Ineenterugblikop25jaarm.e.r.inNederland1isgeconstateerddatm.e.r.tevaakwordtgezienalseen`moetje'datwordtuitgevoerdaanheteindevaneenplanprocesendaardoorteweinigtoegevoegdewaardeheeft.Tegelijkertijdzienwedatduurzaamheidinm.e.r.lastigtehanterenis.Datroeptdevraagophoeweervoorkunnenzorgendatm.e.r.weeralsondersteuningvandebesluitvormingwordtgebruiktendathetdoetwaarvoorhetisbedoeld,namelijkmilieueenvolwaardigeplaatsgeven.Inditartikellatenwezienhoenietalleenmilieueffecten,maarookduurzaamheidsaspectenkunnenwordenmeegenomeninplan-enprojectontwikkelingen.Gestructureerdeaandachthiervoorvanafdestartvaneenprojectkaneenduidelijkemeerwaardegeven,leidentotmeerbegripvanduurzaamheid?nbetereplannenenbesluiten.WedoenditaandehandvandeaanpakdiewordtgevolgdindeprovincieOverijssel.EgbertDijkenJacobHarkeomgevingsvisieDe Omgevingsvisie is sinds medio 2009 de leidraad voor deprovincie Overijssel als het gaat om ingrepen in de fysiekeleefomgeving. In Toets 2010/2 hebben we het parallelle spoorvan het beleidsproces en het opstellen van het plan-MER be-schreven2. Drie belangrijke pijlers van de Omgevingsvisie zijnruimtelijke kwaliteit, duurzame ontwikkeling en sociale kwaliteit. In hetplan-MER is een duurzaamheidsbeoordeling uitgevoerd. Daarin is de toe-komstige situatie vergeleken met de huidige situatie op basis van een aan-tal indicatoren die kenmerkend zijn voor de verschillende thema's. Hetplan-MER is een belangrijk instrument geweest voor het organiseren vankennisinbreng en -verwerking in het beleidsproces. Vooral de interactie tus-sen het planproces en het opstellen van het plan-MER heeft meerwaardegehad gedurende het besluitvormingsproces bij de totstandkoming van deOmgevingsvisie van de provincie.Overijssels ontwikkelmodelOm duurzaamheid bij plan- en projectontwikkelingen vanaf de startfase meete nemen, heeft de provincie Overijssel een ontwikkelmodel uitgewerkt. Ditmodel sluit aan bij de systematiek van projectmatig werken en omvat de stap-pen die ook van belang zijn bij de totstandkoming van een m.e.r.. Het Overijsselsontwikkelmodel (figuur 1) sluit aan op de ambities uit de Omgevingsvisie. DE AUTEUrsEgbert Dijk (038 4997494, e.dijk@overijssel.nl) is m.e.r.-co?rdinator bijde provincie Overijssel. Jacob Harke (0570 699311, jacob.harke@tauw.nl)is adviseur bij Tauw Deventer.Juist de samenhang van deze ambities is bepalend voor een duurzame ont-wikkeling. Het doel van dit model is om duurzame ontwikkeling inzichtelijkte maken met een inspirerende aanpak. Het model omschrijft in duidelijkestappen hoe duurzame ontwikkeling kan worden gestimuleerd.Na het vaststellen van de scope, waarin nut, noodzaak, doelen en ambitieszijn vastgesteld, start de verkenningenfase. Hierin worden idee?n samenge-smeed tot een innovatief planontwerp. Dit is vooral een iteratief proceswaarbij duurzaamheidseffecten in samenhang worden beoordeeld en hetplanconcept wordt aangepast. Het ontwikkelmodel geeft weliswaar deopeenvolgende stappen weer, hoewel het vooral gaat om het iteratieve pro-ces. Belangrijk in dit hele proces is de participatie van ambtenaren,bestuurders en publiek vanaf de scope tot de fase van kiezen en motiveren.Deze aanpak voor participatie wordt ook aanbevolen vanuit Sneller enBeter3. Wanneer bestuurders beslissingen over plannen moeten nemen, ishet essentieel dat ze vanaf de start betrokken worden bij de opzet van hetonderzoek, waardoor ze vooral vertrouwen krijgen in de resultaten. Hier-mee kan bereikt worden dat m.e.r. een basis wordt voor gedragen besluitenen wordt bereikt dat m.e.r. niet wordt gezien als een `moetje'.M.E.r.GEEN`MOETJE'METJuISTEaSpEcTENDuurzaaMHEIDINDEOvErIJSSElSEprakTIJk1. Naar een toekomstbestendige m.e.r., Universiteit Utrecht en Rijksuniversiteit Groningen.2. Beleidsproces en plan-MER parallel: Omgevingsvisie Overijssel, Toets 2010/2.3. Sneller en Beter, advies Commissie Versnelling Infrastructurele Projecten, Commissie ElverdingTOETS011221DuurzaamheidsKompasIn de Omgevingsvisie zijn negen beleidsambities benoemd,die onder de drie kernthema's welzijn, welvaart en natuurlijkehulpbronnen vallen. De drie kernthema's komen overeen metde drie gebruikelijke thema's people, planet en profit. De3P-benadering is met name gericht op maatschappelijk ver-antwoord ondernemen, wat een belangrijk aandachtspunt isvoor de provincie. Hierna wordt ingegaan op een concrete toe-passing van duurzaamheid in het project N34, de provincialeweg tussen Hardenberg en de Drentse grens, waarbij de snel-heid van 80 naar 100 km/uur wordt verhoogd. Bij dit project isde link gelegd met de stappen van het ontwikkelmodel en ishet DuurzaamheidsKompas toegepast.Voordat gestart wordt met een plan of project moeten in deiniti?le afweging nut en noodzaak helder zijn. Waarom ofmet welk doel willen we de voorgenomen ontwikkeling realise-ren? Ook voor het m.e.r.-traject van de N34 is nut en noodzaakin beeld gebracht. Gezien de breedte van deze afweging wordtdaar in dit artikel niet verder op ingegaan. In de Omgevings-visie is wat betreft duurzaamheid een concretisering gemaaktvan de negen beleidsambities naar onderwerpen van provin-ciaal belang. In figuur 2 is visueel de trechtering weergegevenhoe van abstract naar meer concreet in de Omgevingsvisieinvulling is gegeven aan duurzaamheid.In m.e.r.-trajecten zijn praktische doelstellingen nodig omWelzijnWoonomgeving(Binnen)steden en landschapVeiligheid en gezondheidWelvaartEconomie envestigingsklimaatBereikbaarheidEnergieNatuurlijkehulpbronnenNatuurWatersysteem en klimaatOndergrondFiguur 1. Overijssels ontwikkelmodelSteenwijkerland, OverijsselmartinvandalenTOETS011222omgevingsvisieschillende ambities (het aantal onderwerpen van provinciaal belang ispraktisch gezien te groot om te prioriteren). Hiermee is meer inzicht ver-kregen in de samenhang van de ambities in de specifieke ontwikkeling dieplaatsvindt. Door stuk voor stuk de ambities tegen elkaar af te wegen, ont-staat een helder beeld van de ambities waar de ontwikkeling w?l eenbijdrage aan kan leveren en van de ambities waar de ontwikkeling geen ofin mindere mate een bijdrage aan kan leveren. Om te komen tot een duur-zaamheidstoets waarbij duurzaamheid eenvoudig inzichtelijk is, is gebruikgemaakt van het DuurzaamheidsKompas. Het kompas geeft praktischehandvatten die ook gedurende vervolgstappen in het ontwerp helder destand van zaken weergeven wat betreft duurzaamheid. Met behulp vandeze methode zijn de relaties tussen de thema's, ambities en onderwerpenalternatieven die naar voren komen uit het m.e.r.-proces te kunnen beoor-delen op de mate waarin wordt voldaan aan de duurzaamheidsdoelen. Datzijn niet alleen de bereikbaarheidsdoelstellingen maar ook doelstellingenop de thema's klimaat, natuur en veiligheid en gezondheid. In deze fase ishet van belang om zicht te krijgen op alle gewenste doelen en ambities. Dedoelstellingen vormen de schakel naar projecten. Bij het benoemen vandeze doelstellingen binnen de m.e.r.-fase van de ontwikkeling van de N34,is zowel naar bovenliggende ambities gekeken als ook naar het type pro-ject. Juist omdat de doelstellingen de praktische schakel vormen met deinhoud van het project zijn deze specifiek geldend voor bepaalde typenprojecten.Samenhang thema'sSommige doelen of ambities kunnen strijdig zijn. In andere situaties kun-nen de ambities uit de verschillende thema's elkaar versterken. Door allethema's te betrekken ontstaan vaak meer kansen en wordt de integraleaanpak bevorderd. Het gaat er vooral om synergiemogelijkheden te realiseren.Zo kan gelijktijdig met de realisatie van de wegverandering invulling gege-ven worden aan klimaatdoelstellingen.Voordat binnen het doorlopen m.e.r.-proces van de N34 sprake kon zijn vande beoordeling van alternatieven, is in het kader van deze stap uit het ont-wikkelmodel eerst een keuze gemaakt van de onderwerpen van provinciaalbelang die een rol spelen in het betreffende project. Niet alle onderwerpenspelen een even grote rol in alle soorten ontwikkelingen, omdat de onder-werpen breed benoemd zijn. De samenhang van de van belang zijndeonderwerpen is in deze fase bepaald.Na het bepalen van de van belang zijnde onderwerpen is met behulp vanprioritering inzichtelijk gemaakt wat het relatieve belang is van de ver-themaambitieonderwerpdoelstellingomgevingsvisieFiguur 2. Duurzaamheid en m.e.r.-trechteringtauwIn het project N34 is een pilot ingepast om lokaal energie op te wekken uit trillingen.TOETS011223heid van de ontwikkeling ofwel de m.e.r.-alternatieven. In figuur 3 is voorde N34 de visualisatie van het DuurzaamheidsKompas van het voorkeursal-ternatief gegeven. Het is direct zichtbaar in hoeverre dit alternatief bij-draagt aan de duurzaamheidsdoelen van de Omgevingsvisie.Duurzame maatregelenOm een duurzame ontwikkeling te bereiken zijn duurzame maatregelenen veranderingen nodig. Dergelijke veranderingen spelen binnen elkbeleidsthema. Binnen deze volgende stap van het ontwikkelmodel wordtnagegaan welke maatregelen bij kunnen dragen aan de duurzame ontwik-keling en of binnen het plan een verandering op ??n of meer beleidsambitieskan worden bereikt.van provinciaal belang direct inzichtelijk. Daarnaast is na toetsing in ??noogopslag duidelijk hoe het betreffende project of de varianten bijdragenaan de ambities van de provincie. Nadat de doelen zijn bepaald, kan debeoordeling van het project aan de hand van de doelstellingen plaatsvin-den. Door na te gaan of binnen het project de doelstellingen wel of nietgehaald worden, ontstaat een eerste beeld van de mate van duurzaamheidvan het project. Door de eenvoudige beoordelingsmethode met behulp vanhet DuurzaamheidsKompas ontstaat een objectief beeld. De onderzoekendie gedaan worden in het kader van de m.e.r. kunnen helpen bij het bepa-len of doelstellingen door de ontwikkeling behaald worden of niet.Na de beoordeling aan de hand van de doelstellingen ontstaat in de visua-lisatie in het DuurzaamheidsKompas een beeld van de totale duurzaam-Figuur 3.Voorbeeld DuurzaamheidsKompasTOETS011224De duurzaamheidstoets kan dienstdoen om tussentijds alternatieven te be-oordelen op hun duurzaamheidswaarde. Op basis hiervan worden aan-dachtspunten benoemd waar, door aanpassingen van het ontwerp, demeeste winst te behalen valt. Deze aandachtspunten zijn duidelijk zicht-baar in het DuurzaamheidsKompas. Waar nog duurzaamheidswinst tebehalen is, kunnen maatregelen bedacht worden om aan de doelstellingente voldoen. Aandachtspunt hierbij is uiteraard de prioritering van de ambi-ties. De doelstellingen die onder de voor de betreffende ontwikkeling hooggeprioriteerde ambities vallen en die niet behaald zijn, krijgen de meesteaandacht bij de aanpassing van het ontwerp en zijn de grootste stimulansom te zoeken naar vernieuwende oplossingsrichtingen. Om de doelstellingenvoor duurzaamheid te kunnen behalen kunnen innovaties bijdragen. In hetproject N34 is bijvoorbeeld een pilot ingepast om lokaal energie op te wekkenuit trillingen. Dit is nog geen uitontwikkelde techniek, maar kan wel een bij-drage leveren aan de mate waarin de duurzaamheidsambities worden bereikt.In de verdere uitwerking van het project kan dit worden meegenomen.Integraal ontwerpOp basis van het toetsen van de duurzaamheidsdoelstellingen, de benoem-de maatregelen in de praktijk en eventuele innovatieve mogelijkheden,zijn beelden gevormd over de onderdelen die van belang zijn voor eenduurzame ontwikkeling. Deze beelden worden samengevoegd tot een inte-graal planconcept. Voor de N34 heeft dit geleid tot het voorkeursalter-natief. Van belang bij het samenvoegen van componenten tot een plan is debetrokkenheid van verschillende partijen en belanghebbenden. In het be-gin van dit artikel is al ingegaan op het participatief proces dat van belangis om te komen tot een gedragen integraal ontwerp. Nadat het integraalontwerp (planconcept) is opgesteld, wordt beschouwd of er een balans ensynergie is tussen de aspecten people, planet en profit. Voorkomen moet wor-den dat in een planconcept het evenwicht tussen deze aspecten verstoord is.Daarnaast wordt beschouwd wat de effecten elders zijn en wat de toekomst-effecten zijn van het planconcept. Er is immers pas sprake van duurzaamheidals effecten niet afgewenteld worden naar elders of naar de toekomst. De ver-storing in een andere omgeving en in de toekomst wordt meegenomen in debeslissingen die leiden tot het uiteindelijke planontwerp.De balans tussen de drie p's is eenvoudig te zien in het Duurzaamheids-Kompas in figuur 3. De scores, uitgedrukt in de kleuren van de binnenstecirkel van de figuur, mogen niet meer dan ??n kleurschakering van elkaarafwijken. Wanneer dit niet het geval is, is het urgent op de minst scorendeaspecten alsnog verbeteringen in het planconcept door te voeren.Volgende ontwerpstapDe resultaten van de beschouwingen van de impact elders en de impact inde toekomst worden ? evenals de analyse van de balans ? meegenomennaar de laatste stap: de motivering van de gekozen oplossing. De laatstestap kan leiden tot de conclusie dat het project al veel bijdraagt aan hetbehalen van de duurzaamheidsambities van de provincie, of dat tochnog winst valt te behalen in een verdere uitwerking. Door het ontwik-kelmodel als iteratief middel te gebruiken voor het inpassen van duur-zaamheid gedurende het proces van een ontwikkeling, wordt het inge-bed in het geheel. Met als resultaat een optimaal duurzaam project.Belangrijk is ook om hier in te gaan op het betrekken (participatie) vanbelanghebbenden.Een duurzame m.e.r.Met behulp van het DuurzaamheidsKompas wordt duurzaamheid structu-reel vormgegeven binnen het m.e.r.-traject. Door concreet de eerder ge-noemde stappen van het ontwikkelmodel te doorlopen met gebruik van hetkompas, wordt inzichtelijk gemaakt wat aandachtspunten zijn vanuit deprovinciale ambities, hoe het gesteld is met de duurzaamheid van verschil-lende m.e.r.-alternatieven en het voorkeursalternatief, en wordt inzichtelijkwaar nog winst valt te behalen en waar de focus moet liggen om in de vol-gende ontwerpstap tot verdere duurzaamheidswinst te komen. Het resul-taat hiervan is grip op het begrip duurzaamheid en een sterke link tussenm.e.r. en Omgevingsvisie. Dit resultaat is in het DuurzaamheidsKompas vi-sueel gemaakt. Hierdoor is een praktisch praatplaatje ontstaan dat zowel opambtelijk als bestuurlijk niveau goede diensten bewijst. Integratie van be-leid en praktijk (projecten) is daarmee een feit.De integrale analyse en beoordeling van duurzaamheidsaspecten in een vroegstadium van het ontwerpproces levert mogelijkheden op om tot een duur-zaam eindresultaat te komen. Door de aanpak van de provincie Overijssel methet DuurzaamheidsKompas wordt ook voor projectleiders het begrip duur-zaamheid hanteerbaar. En dit leidt tot meer motivatie om ermee aan de slagte gaan. De uiteindelijke meerwaarde zit in het hogere doel dat op deze wijzede provincie een grotere bijdrage kan leveren aan een duurzame samenleving.Het op deze wijze meenemen van duurzaamheidsaspecten in de m.e.r. vanafde start van het ontwerpproces, levert meerwaarde op en wordt daardoor nietals `moetje' ervaren. Met dit artikel hebben we willen aangeven dat m.e.r. enduurzame ontwikkeling het planproces kan verrijken wanneer het vanaf hetontwerpstadium wordt ingezet. Nieuwe methoden om duurzame ontwikke-lingen op een transparante wijze inzichtelijk te maken, zijn essentieel.omgevingsvisietauw