TOETS0311102011Ishetjaarwaarinaandegrenswaardevoorfijnstof(PM10)voldaanmoetworden.Voorpoliticienbestuurdersishetvoldoenaandeluchtkwaliteitgrenswaardeneenbelangrijkgegeven.Burgerszijndaarentegenminderge?nteresseerdindegrenswaardenalszodanig.Zijdenkenaanhungezondheidenwillendatnaardeluchtkwaliteitwordtgekeken,ookwanneerergeensprakeisvanoverschrijdingvangrenswaarden.Bijruimtelijkeontwikkelingenkanditverschilininzichttotheftigediscussiesleiden.HetexplicietbeschrijvenvanmogelijkeeffectenopdegezondheidvanmenseninhetMERisvanuitdezeoverwegingdanookeenmeerwaarde.MarinetteMulenSanderTeeuwissegezondheidEffEcTEnMEEnEMEnBIjPlannEnEnBESluITEngEZOndHEIdInHETMERTOETS031111DE AUTEUrsMarinette Mul (033 4683174, marinette.mul@dhv.com) is senior advi-seur m.e.r. bij DHV. Sander Teeuwisse (033 4683081 sander.teeuwisse@dhv.com) is senior adviseur luchtkwaliteit bij DHV.de belangrijkste oorzaak voor een slechtere gezondheidvan mensen is hun levensstijl, waarbij roken, eetge-woonten en lichaamsbeweging belangrijke factorenzijn. Echter, de fysieke omgeving en daarin de milieu-factoren dragen substantieel bij aan de ziektelast (RIVM,2010). Van de ziektelast wordt vijf procent veroorzaaktdoor milieu, waarbij luchtverontreiniging en geluidbelasting de belang-rijkste factoren zijn. Het gaat hierbij om uiteenlopende effecten van lucht-verontreiniging en geluidsoverlast, zowel buitenshuis als binnenshuis.Luchtverontreiniging door fijne deeltjes (fijnstof) levert veruit de belang-rijkste bijdrage, gevolgd door geluid. Buitenshuis is wegverkeer een be-langrijke bron van fijnstof en geluidsbelasting. De inrichting van de fysie-ke omgeving is dus op meerdere manieren van invloed op de gezondheidvan mensen: door de milieukwaliteit en bijvoorbeeld ook door de matewaarin de fysieke omgeving lichaamsbeweging stimuleert. In dit artikelbeperken we ons tot de relatie tussen luchtkwaliteit en gezondheid. Ande-re milieufactoren die van invloed zijn op de gezondheid van mensen, zoalsgeluidbelasting en bodemkwaliteit, laten we kortheidshalve buitenbeschouwing.Gevoelige bestemmingenGeen nieuwe scholen binnen 300 meter van een snelweg! Dat was in hetkort de strekking van de petitie die het Astma Fonds (binnenkort Long-fonds) bij de Tweede Kamer indiende, in februari dit jaar. Binnen dezeafstand is, volgens het Astma Fonds, de luchtkwaliteit te slecht om daarkinderen de hele dag aan bloot te stellen. Het Astma Fonds verwijst daarbijnaar de wetenschappelijke inzichten dat elke concentratie fijnstof schade-lijk is voor mensen. Dus ook bij concentraties onder de wettelijke norm.In zijn brief aan de Tweede Kamer (juni 2011) kiest staatssecretaris Atsmavan Infrastructuur en Milieu voor de verdediging van de wettelijke norm.Hij erkent dat ook onder de norm gezondheidseffecten kunnen optreden,maar vindt dat wanneer aan de wettelijke normen wordt voldaan, gevoeligebestemmingen niet verboden kunnen worden binnen de afstand die hetAstma Fonds voorstelt. Gevoelige bestemmingen zijn onder meer wonin-gen, scholen en kinderdagverblijven.Wettelijk gezien k?n het: een school bouwen op een plek waar de lucht-kwaliteit nog net aan de normen voldoet. Maar dat wil nog niet zeggen dathet gezond is voor de scholieren om daar te vertoeven. Wetenschappelijkestudies hebben aangetoond dat het wonen dichtbij een snelweg kan leidentot gezondheidsklachten (Hoek, Brunekreef, Goldbohm et al., 2002). Er zijncorrelaties afgeleid tussen gezondheidsklachten en fijnstofconcentraties.Binnen de fractie fijnstof, zo blijkt uit meer recentere onderzoeken,heeft het ultra fijnstof (< 0,1 m) een sterkere relatie met gezondheid danhet grovere fijnstof waarop de grenswaarden uit de regelgeving van toe-passing zijn.Voor dit ultra fijnstof is in Europa (nog) geen norm vastgesteld. Dathoeft echter geen belemmering te zijn om toch al rekening te houdenmet deze nieuwe inzichten. Hierop volgend geven we aan hoe via tweeverschillende sporen in het ruimtelijke ordeningsproces met gezond-heid en luchtkwaliteit rekening gehouden kan worden. De twee sporenrichten zich op het ontwikkelen van een basis om gezondheid op eenheldere manier in besluitvorming te kunnen meenemen. Het eerstespoor richt zich op het ontwikkelen van beleid voor gezondheid enruimtelijke ordening. Het tweede spoor is het toetsen van voorgestelderuimtelijke plannen, en dat niet alleen aan de wettelijke normen, maarook aan het beleid.Spoor I: beleid gezonde luchtkwaliteitLandelijk of regionaal beleid over de gezonde luchtkwaliteit geeft een basisvoor doelstellingen en toetsingskaders bij afwegingen voor ruimtelijke ont-TOETS031112gezondheidwikkelingen. Het beleid van de gemeente Amsterdam bijvoorbeeld, is omactief de luchtkwaliteit te verbeteren (gemeente Amsterdam, 2008). Naasthet voldoen aan de normen heeft Amsterdam ook het streven om de lucht-kwaliteit te verbeteren wanneer al voldaan wordt aan de norm. De gemeenteheeft een richtlijn opgesteld over gevoelige bestemmingen en luchtkwaliteit.Uitgangspunt in deze richtlijn is dat er geen gevoelige bestemmingen ge-bouwd mogen worden:? binnen een zone van 300 meter van een snelweg en 50 meter van eenprovinciale weg;? binnen een afstand van 50 meter van stedelijke wegen met meer dan10.000 motorvoertuigen per etmaal.Van het bovenstaande uitgangspunt kan gemotiveerd worden afgeweken.In dat geval is men wel verplicht een toetsing te laten uitvoeren door deGGD Amsterdam. De GGD kan op dat moment de meest recente inzichtenin luchtkwaliteit en gezondheid meenemen, iets wat bij regelgeving vaakniet het geval is.Ook zonder richtlijn ? la Amsterdam zijn er mogelijkheden in planproce-dures om meer rekening te houden met gezondheid dan uitsluitend decheck of voldaan wordt aan de normen. Het beleidskader hiervoor is `goederuimtelijke ordening'. Wanneer voldaan wordt aan de normen wil dat nietper definitie zeggen dat er sprake is van een goede ruimtelijke ordening. Zokan een ontwikkeling de luchtkwaliteit zeer sterk verslechteren zonder datde normen worden overschreden. In een dergelijke situatie zoudenbestuurders een besluit kunnen nemen dat de ontwikkeling niet gewenstis. Dit vraagt echter wel bestuurlijk lef.Spoor II: gezondheid bij plannenTijdens de VVM-bijeenkomst `Gezondheid en RO' in januari 2011 vond hetmerendeel van de deelnemers, voornamelijk afkomstig uit het gezond-heidsveld, dat er te weinig rekening gehouden wordt met gezondheid in deruimtelijke planvorming. Tevens was het merendeel van mening dat wan-neer een plan voldoet aan de normen voor geluid en lucht, er geen garan-tie is op een gezonde leefomgeving.Rekening houden met gezondheid kan in de voorbereiding van besluiten,en daarmee in de m.e.r., diverse vormen aannemen. Beleid voor gezond-heid en leefomgeving biedt daarvoor een essentieel toetskader. In een MERkunnen de effecten op de gezondheid inzichtelijk gemaakt worden, als af-zonderlijk thema in de beoordeling van alternatieven. De Commissie voor dem.e.r. geeft daarvoor in haar leaflet een handreiking (Commissie voor de m.e.r.,2010). Daarnaast kunnen in de m.e.r. alternatieven ontwikkeld worden die on-derscheidend zijn voor de gezondheid van mensen. Op die manier wordt ge-zondheid een actieve factor bij het invullen van de projectdoelstelling.Drie methodenIn dit artikel noemen we drie methoden voor het rekening houden meten/of kwantificeren van gezondheidseffecten. De methoden nemen toe incomplexiteit.Het afstandscriteriumIn het Besluit gevoelige bestemmingen (luchtkwaliteitseisen) (StB 14, 2009)wordt een afstand van 300 meter van snelwegen en 50 meter van provincialewegen aangehouden waarbinnen geen gevoelige bestemmingen gerealiseerdTOETS031113mogen worden, indien er sprake is van een dreigende overschrijding van degrenswaarden NO2 of PM10. Het afstandscriterium kan vervolgens in dem.e.r. ook gebruikt worden als maat om negatieve gezondheidseffecten vanverschillende alternatieven in beeld te brengen, bijvoorbeeld om het effectvan de ligging van een nieuwe hoofdweg te bepalen. De verschillende alter-natieven worden vergeleken op het aantal gevoelige bestemmingen dat zichbinnen 300 meter afstand van het nieuwe trac? bevindt.Ook bij de keuze voor de plek van de nieuwe school kan de afstand tot we-gen een goed criterium zijn. Wel is het zaak te controleren of deze afstandook een relatie heeft met de concentratie fijnstof. Die relatie is er niet al-tijd. Zo kan in Friesland de concentratie fijnstof binnen 300 meter afstandvan de snelweg gelijk zijn aan de achtergrondconcentratie. De intensiteitvan het verkeer op de weg is meer bepalend voor de concentratie dan hettype weg.De GezondheidseffectscreeningOok met een Gezondheidseffectscreening (GES), kan inzichtelijk gemaaktworden wat de effecten van een maatregel op de gezondheidssituatie vanmensen zijn. Deze methode is ontwikkeld door GGD Nederland in opdrachtvan de toenmalige ministeries van VROM en VWS (GGD, 2006, updates in2008 en 2010). In 2009 heeft de toenmalige minister van Verkeer en Water-staat aangekondigd bij de voorbereiding van snelwegen door stedelijkegebieden een GES uit te voeren, om effecten op de gezondheid in zijn afwe-ging te kunnen meenemen.Met deze methode wordt het gezondheidseffect van ruimtelijke plannenmet klasses aangeduid, waarbij het aantal blootgestelden binnen een klassewordt weergegeven. De GES-methode onderscheidt acht klasses. Demethode vergt meer gebruik van het geografisch informatiesysteem (GIS)en rekenwerk dan het afstandscriterium, maar is relatief eenvoudig uit tevoeren. Nadeel van deze methode is dat het de effecten inzichtelijk maaktvan de verschillende milieufactoren apart, zoals geluidbelasting en lucht-kwaliteit. Het resultaat is een effectbeoordeling op de gezondheidssituatievanuit de luchtkwaliteit en een aparte beoordeling op de gezondheids-situatie vanuit geluidbelasting. De GES cumuleert deze effecten niet.DALYTen slotte kan de ziektelast van de planontwikkeling in disability-adjustedlife years (DALY) berekend worden. Deze methode wordt veel gebruikt inwetenschappelijke gezondheidsstudies om de (omvang van de) invloed vanverschillende factoren op de gezondheid in de samenleving in totaal in-zichtelijk te maken. Deze methode heeft als voordelen dat cumulatiemogelijk is van de effecten op gezondheid van de verschillende milieuas-pecten, ?n dat rekening gehouden wordt met de bestaande ziektelast on-der de bevolking. Het nadeel is echter dat de methode veel medische in-voergegevens vraagt die vaak alleen op landelijk niveau bekend zijn. Omdeze methode op projectniveau te kunnen gebruiken is nog de nodige ont-wikkeling vereist. De DALY-methode vraagt een gedetailleerde dataset engoede gezondheidskundige kennis om de analyses uit te voeren. Zo moetenpassende aannames gedaan worden door terzake kundige specialisten(medisch milieukundigen, artsen) om het aantal DALY te kunnen bereke-nen. Door deze aannames en de aard van de uitkomst (x aantal DALY) be-staat voor de relatief kleine studiegebieden die bij een project-MER horeneen groot risico op schijnnauwkeurigheid. Ons inziens is het aan GGD enRIVM om deze methode toe te passen, en is deze vanwege haar complexiteitniet geschikt voor het gemiddelde MER.Gezonde alternatievenDe effecten van het initiatief op de gezondheid kunnen, voor luchtkwaliteit,met bovenbeschreven methoden in beeld gebracht worden. In een m.e.r.kan echter ook al in de ontwikkeling van alternatieven gezondheid eenplaats krijgen. Zo blijkt uit vergelijkend onderzoek in Amsterdamse wij-ken, dat mensen in ruim opgezette woongebieden eerder de auto pakkenvoor de boodschappen en de rit naar school, dan in wijken met nauwe stra-ten. In ruim opgezette wijken wordt wel vaker buiten gespeeld (GemeenteAmsterdam, 2005). Door het aanleggen van snelle en veilige fietsverbindin-gen wordt ook het fietsen gestimuleerd. De gemeente Houten is daar eenmooi voorbeeld van (zie kader). Deze gemeente is in 2008 door de fietsers-bond uitgeroepen tot Fietsstad.De toekomstMomenteel is luchtkwaliteit in veel gevallen geen knelpunt in ruimtelijkeontwikkelingen. Er wordt immers voldaan aan de grenswaarden. Veelbestuurders halen opgelucht adem: weer een aandachtspunt minder. Voorde korte termijn is deze houding te begrijpen; er zijn in een planprocedureal genoeg aspecten die aandacht vragen. Op de lange termijn bezien is hetFiETssTAD HoUTEnHouten heeft een uniek verkeerssysteem waarbij rustige en veilige woonwijkenvoorop staan. Al het autoverkeer gaat via een rondweg. Door dit systeem is inde woonwijken slechts bestemmingsverkeer aanwezig. Fietsers en voetgangerskunnen gebruikmaken van de routes dwars door Houten. Vanuit de woon-wijken lopen directe fiets- en voetpaden naar de hoofdroute richting het cen-trum. Scholen liggen langs de fietspaden. Waar deze fietspaden kruisen metautoverkeer hebben fietsers voorrang, en fietsers kunnen van wijk naar wijkrijden via korte routes. Om veilig de Rondweg te kruisen zijn fietstunnels aan-gelegd, waardoor fietsers binnen Houten vaak sneller zijn dan automobilisten.Deze maatregelen, aangevuld met de uitstekende openbaar vervoervoorzienin-gen, zorgen voor een klimaat waarin fietsers en voetgangers de ruimte krijgen(website gemeente Houten, augustus 2011).TOETS031114gezondheidde vraag of op deze manier met luchtkwaliteit omgaan, standhoudt. Zoals eer-der aangegeven, wijzen ontwikkelingen in de wetenschappelijke wereld op denoodzaak voor een andere maat of andere stof om de gezondheid van burgerste beschermen. Ook de Europese Commissie houdt deze ontwikkelingen nauw-lettend in de gaten. Hierdoor kan het zijn dat in de toekomst de huidige nor-men ten aanzien van de luchtverontreiniging worden aangescherpt, of wordeningeruild tegen andere, meer kritische, grenswaarden. Alleen vanuit dat oog-punt is het raadzaam in planprocedures niet alleen te focussen op het halen vande norm, maar gezondheid als aandachtspunt mee te nemen. Hoe? Dat is af-hankelijk van de omvang van het plan en het beleid dat in de betreffende ge-meente wordt nagestreefd.Meer aandacht voor gezondheid is lonend. In de bestaande realiteit van klei-nere budgetten zijn de keuzes extra belangrijk. Kun je je als wethouder nogeen woonproject veroorloven dat over een paar jaar niet meer van waarde is?Werken aan een gezonde en duurzame leefomgeving wordt daarmee steedsbelangrijker. Een gezonde leefomgeving is wat ons betreft een omgeving meteen goede (milieu)kwaliteit die uitnodigt om buiten te zijn en te bewegen. Eenomgeving die divers is qua functies en waarbij de fiets een prominente plekheeft in het vervoer. Dat kan ook in een stad.LiTErATUUr? Lucht, F. van der en Polder J.J., Toekomstverkenning Volksgezondheid2010, RIVM 2010. RIVM-nummer: 270061005? Hoek, G., Brunekreef, B., Goldbohm, S., et al,Association between morta-lity and indicators of traffic-related air pollution in the Netherlands:a cohort study, 2002. Lancet 2002; 360: 1203?1209.? GGD, Stad en milieu. Gezondheidseffectscreening. Handboek voor eengezonde inrichting van de woonomgeving, 2006, updates in 2008 en2010.? Gemeente Amsterdam, De gezonde wijk, 2005 www.degezondewijk.nl? Gemeente Amsterdam, Kadernota Volksgezondheidsbeleid gemeenteAmsterdam 2008-2011, 2008.? Commissie voor de milieueffectrapportage, Leaflet Gezondheid en m.e.r.,2010 www.commissiemer.nl