TOETS030624SMBflExiBElErdanM.E.r.BijScOpE-wijzigingEnlESSEnvandESMBzuidErzEElijnMagneetzweefbaan,hogesnelheidslijn,snelleintercity,superbus,trac?alternatieven,een`transitie-alternatief'?bijhetprojectzuiderzeelijnwerddestoetaanoplossingsrichtingensteedslangerendescopevanhetprojectsteedsbreder.Omgreeptekrijgenopdemilieueffecten,entervoedingvandeStructuurvisiezuiderzeelijn,iseenstrategischemilieubeoordeling(SMB)uitgevoerd.datheeftgeholpen,alwashetmaaromhetplanprocesstructuurtegeven.Endevoorafgevreesdevertragingbleefuit.vijflessenuiteenSMBovereennogalongewoonproject.pieterjanse&MaaikeBreukelsZUIDERZEELIJNFOTO:STEPHENMULCAHEYTOETS030625deStructuurvisiezuiderzeelijndientalsbasisvoordebesluitvor-mingovernutennoodzaakvandezuiderzeelijn.daartoebe-vatdeStructuurvisieeenintegraleafwegingvanallefeitenenbelangeninhetlichtvandebeoogdemaatschappelijkepro-jectdoelen.deStructuurvisiezuiderzeelijnbestaatuiteenpro-bleemanalyseenprobleemstelling,eneenuitwerkingenbeoordelingvanal-ternatieven. voor de beoordeling van de alternatieven zijn een SMB, eenmaatschappelijke kosten-batenanalyse (MKBa) en een ruimtelijke effect-beschrijvingopgesteld.Tevensiseenbusinesscaseuitgewerkt.uitgebreideinformatieoverhetprojectzuiderzeelijnendeuitgevoerdeonder-zoekenistevindenopwww.zuiderzeelijn.nl.ditartikelistoegespitstopdeuitgevoerdeSMB:welkelessenkunjeuitdezeexercitietrekken?Les 1: de SMB is flexibel en is een geschikt instrument om uiteenlopende alternatieven te beoordelenwatinhetbeginvanhetprojectnogoverzichtelijkleek,groeidegaandeweguittoteenbrijvanalternatieven.zoalsdenaamvanhetprojectsuggereert,washetdoelvanhetprojectineersteinstantieomschrevenalshetrealiserenvaneensnelleopenbaarvervoerbindingtussennoord-nederlandenderandstad,omdaarmeedeeconomieinhetnoordentestimulerenenderuimtelijkestructuurteversterken.datdaarbijsprakewasvanverschillendevervoerstechnieken?mag-neetzweefbaan,hogesnelheidslijnensnelleintercity?zorgdemeteenalvooreeninteressantenbreedproject.indeverkenningenfase(2001)isdaarnogeenvariantaantoegevoegd:eennul-plus-alternatief. dit gaat uit van het opwaarderen van de nieuwe verbindingwaaroverreedseentrac?besluitisgenomen:deHanzelijnvanlelystadviazwollenaargroningen/leeuwarden.HetalternatiefwerddeHanzelijn-plusgedoopt.indenotaruimte(2004)werddedoelstellingvanhetprojectverbreed.dezui-derzeelijnzouookeenbijdragegaanleverenaandeverbeteringvandeOv-be-reikbaarheidvandenoordvleugelvanderandstad.Hierdoorkreeghetprojectzuiderzeelijneendubbeldoelstelling.OpverzoekvandeTweedeKamerwerdbijdestartvandeStructuurvisiefase(juni2005)descopenogmaalsverbreeddoorookenkeleregionalebereikbaarheidsprojectentoetevoegen.ditwarenOv-pro-jectenalsspoorverdubbelingvanenkelsporigebaanvakkeninhetnoordenenenkelewegenprojecten.dezem?leevanregionaleprojectenisbijeengebrachtinhetalternatiefHanzelijn-plus-plus.dekennisinstellingenzatenondertussennietstilenkwamenmeteennieuwOv-concept:desuperbus.diekreegopverzoekvandeTweedeKamereveneensdestatusvaneenzuiderzeelijn-alternatief.HalverwegedeStructuurvisiefasemaaktedeprobleemanalyseduidelijkdateensnelleOv-verbindingnietdebesteoplossingvoorde(ruimtelijk-economische)problematiekvanhetnoordenzouzijn.denoodzaakervankondusnietwordenaangetoond.februari2006isdescopedaaromnogmaalsverbreedeniseengeheelnieuwalternatiefontwikkeld:het"transitiealternatief",datbeoogtdeeconomischestructuurvannoord-nederlandteversterkendoorgerichtteinves-tereninkansrijkeeconomischeclusters.Hetprocesleiddedustoteenvoortdurendebijstellingvandescopevanhetpro-jectenhetaantalalternatieven.indeSMBkondenwedezewijzigingenmeene-menenuiteindelijkbeoordelen.alsweeenmilieueffectrapportagehaddenge-maakt,haddenwenadebelangrijkescope-wijzigingensteedseenaanvullingopdestartnotitiemoetenmakeneneennieuweinspraakproceduremoetenhou-den.indatopzichtiseenSMBdusbeslistflexibelerdaneenm.e.r.Tabel1geefteenoverzichtvandealternatievendieuiteindelijkindeStructuurvisiezijngepre-senteerdenindeSMBzijnbeoordeeld.nietzichtbaarindezetabel,maarwelvermeldenswaardig,isdaterookalternatievenenvariantenzijnafgevallen.dezealternatievenzijneerstwelinhoofdlijnenophunmilieueffectenbekeken,zodatbijdeschiftingophoofdlijnendekeuzeookmedeopbasisvanmilieuargumen-tenisgemaakt.zozijn??nhoofdalternatief(HSTvanafEmmeloordviaSteenwijkdoorMidden-drenthenaarassen)eneenbelangrijkevariantvandeHanzelijn-plus(grotebochtafsnijdingvanStaphorstnaarpesse)juistvanwegehunmilieuef-fectenineenvroegstadiumgeschrapt.Les 2: kies het juiste detailniveauBijdestartvandeSMBiseennotitiereikwijdteendetailniveauopgesteld.Hierinwas??nvandelastigevragenopwelkdetailniveaudemilieu-informatiemoestwordenverzameld.Hierbijistoendewatcryptischformuleringgeko-zen:"nodigvooreenzorgvuldigebesluitvorming".Hoewelopheteerstege-zichteenvaagcriterium,bleekhetinpraktijkeennuttigkompastezijn.voorditprojectmeteenlengtevanca.180km(Schiphol-groningen)metverschillende trac?alternatieven en verschillende vervoerssystemen was hetaantalalternatievenalgroot.Teldaarbijophetaantaltrac?-endienstregeling-variantendatzichexponentieellijkttevermenigvuldigenenhetprobleemisduidelijk.Hetwasvancruciaalbelanghetaantalalternatievenenvariantentebeperken,omdatandersdebesluitvormershetzichtopdeessentievandeuitkomsten ontnomen zou worden. daarom is gekozen voor een getrapteaanpakvandebeoordelingwaarbijbijelketrapookeenverschillenddetailni-veau hoort. de getrapte beoordeling en tussentijdse keuze was ook eenbelangrijkadviesvandecommissievoordemilieueffectrapportagen.a.v.denotitiereikwijdteendetailniveau.daarnaastwasheteenbreinkrakeromeenmethodetebedenkenwaaropallebelangrijkemilieu-informatievandeverschillendealternatievengerapporteerden vooral inzichtelijk gemaakt kon worden. Bewust is gekozen voor een zokwantitatiefmogelijkebenadering.Hiertoezijnlangsalletrac?sinventarisatiesuitgevoerdvannatuurgebiedenonderscheidennaarhunverschillendestatus,vHr-gebiedenbeschreven,hectaresgeluidgehinderdoppervlakberekend,en-zovoort.debeoordelingvandealternatievenislangseenkwantitatievemeetlatgelegdenvervolgensishetnulalternatiefop0gesteldenhetalternatiefmetdemeesteeffectenop1.deandere(tussenliggende)alternatievenzijnopdeschaalDE AUTEURsir. pieter janse (janse@ce.nl) is werkzaam bij milieuadviesbureau cE enwerktdeeltijdvoordeprojectorganisatiezuiderzeelijn.drs.MaaikeBreu-kels(maaike.breukels@minvrom.nl)wastot1aprilwerkzaambijhetMinis-terievanverkeer&waterstaatindeprojectorganisatiezuiderzeelijnenwerktsinds1aprilbijhetMinisterievanvrOM.figuur1:kaartvanhetstudiegebiedendealternatievenBRON:MOVARESTOETS030626van0tot1gescoordendezescoreisopgezetin"bolletjes",ziefiguur2.Hetbolletjessysteemgeeftdusalleeninformatieoverderelatieveernstvanhetteverwachtenmilieuprobleemennietoverdeabsoluteernst.Omnaastderelatievevergelijkingookgevoeltekrijgenvoordeernstzijnaan-dachtspuntenenhotspotsbenoemd.OphetdetailniveauvandezeSMBisechtermoeilijktebeoordelenofervoorbepaaldemilieuaspectenknelpuntenontstaan.Hiervoorisvaakhettrac?nogonvoldoendenauwkeurigbekendeniseralleenophoofdlijnengekekennaarmogelijkemitigerendemaatregelen.daaromisdeterm"aandachtspunten"gebruiktomaantegevenopwelkepuntenlangshettrac?substanti?leeffectenzijnteverwachten.plaatsenwaarvoorverschillendemilieuaspectensubstanti?leeffectenwordenverwacht(bijvoorbeeldgeluidhin-der?nbodemenwater?nnatuur)zijnhotspotsgenoemd.dezeaandachtpun-tenenhotspotszijnopkaartenperalternatiefweergegeven.figuur3ishiervaneenvoorbeeld.Hetverbredenvandescopemetniet-inframaatregelen("transitiealternatief")infebruari2006(tweemaandenvoorhetgeplandekabinetsvoornemen)leiddeweltoteenprobleem.Hetwaslastighetbeoordelingskader,dattoegesnedenwasopinfra-alternatieven,opdatmomentnogingrijpendaantepassen.Omhetbeoordelingskadertochvoldoendedekkendtekrijgen,ishetuitgebreidmethetaspect"klimaatverandering"tebeoordelenopcO2-emissieenhetaspect"bio-diversiteit".Les 3: gebruik de SMB voor sturing in het planprocesBijdestartvandeStructuurvisiestondnietiedereenenthousiasttegenoverhetideeeenSMBuittevoeren.naastdejuridischeoverwegingdateenSMBopdatmomentnognietverplichtwas,bestonddeangstdatdeSMBdeplan-procedureinbetonzougieten.gevreesdwerddatdeprocedureleverplichtin-genvaneenSMBnietzoudenpassenbijeenprojectdatflexibelmoestzijnZUIDERZEELIJNdEzuidErzEElijn:wOrdTvErvOlgd...deStructuurvisiezuiderzeelijndientalsbasisvoordebesluitvormingovernutennoodzaakvandezuiderzeelijn.EenbelangrijkonderdeelvandeStructuurvisieendenut-ennoodzaakdiscussieisdeprobleem-analyse.diegeeftantwoordopdevraaginhoeverrehetprojectnoodzakelijkis.uitdeprobleemanalyseisgeblekendathetnoordenendenoordvleugeltweezeerverschillendegebiedenzijndieeenverschillendeopgavekennen.voorhetnoordengaathetervooralomdeeconomischeenruimtelijkestructuurteversterkenendemeestkansrijkeeconomischeclusterstestimuleren.voordenoordvleugelisvooralbehoudenversterkingvandeinternationaleconcurrentie-positievanbelang,endaarbijisdebereikbaarheidoverdeweghetvoornaamsteknelpunt;eenaandachtspuntbetreftechterookdebereikbaarheidperOv.deTweedeKamerheeftop1juni2006deStructuurvisiezuiderzeelijnbesprokenmethetkabinet.deKamerwasnognietovertuigdvanhetbeleidsvoornemenomgeensnelleOv-verbindingtussenhetnoordenenSchipholaanteleggen,maargafaanmetdenoordelijkeprovinciestewillenoverleggenoverdeinvullingvanhettransitiealternatief.doormiddelvantweemotiesheeftdeTweedeKamergevraagdopnieuwteonderzoekenofeen"goedkope"HSTofeenHanzelijn-plus160tochnietmogelijkzijn.Hetkabinetwerdverzochtdezealternatievenuitwerkenendezetevergelijkenmetde(voorgestelde)maatregelenuithettransitiepakket.Hetkabinetheeftaanvullendonderzoekuitgezetenwileindseptemberdefinitiefbesluitenoverdezuiderzeelijn,zodatdeTweedeKamererinoktoberoverkandebatteren.Tabel 1: oplossingsrichtingen en alternatievenOplossingsrichting Hoofdalternatief Naam alternatieven Nulalternatief Nulalternatiefintegralebereikbaarheidsalternatieven Hanzelijn-plus(Hzl+) -Hanzelijn-plus140 -Hanzelijn-plus200 Hanzelijn-plus-plus(Hzl++) -Hanzelijn-plusplus(=Hzl-plus140aangevuld metalleprojectenuitlijstSnnennvl) Hogesnelheidstrein(HST) -HST1 -HST2 -HST1+rEr -HST2+rEr Magneetzweefbaan(MzB) -MzBviaHollandseBrug -MzBviaijmeer Superbus -Superbusregiospecifiekeoplossingnoord-nederlanden regionaleOv-projectennoordvleugel(nvl) -MzBSchiphol-lelystadijmeernoordvleugel(nvl) -rErSchiphol-lelystadviaHollandseBrug -rErSchiphol-almereviaijmeer -projectennvluitHzl++ regionaleprojectennoorden -projectennoordenuitHzl++ -TransitiealternatiefTOETS030627vanwegededynamischeomgeving.BovendienbestonddevreesdatdeSMBzoukunnenleidentotvertraginginhetplanproces.dezevreesbleekonterecht.deSMBheeftmaareenbeperktaantalprocedu-releeisenenbovendienwordtdevormgevingofinvullingvandeprocedurelestappenvrijgelaten.zoishetverplichteenraadplegingtehouden,maaropwelkewijzeenhoeveeltijdhiervoorgenomenwordtisnietvastgelegd.inditgevalisgekozenvooreenvrijuitgebreideraadpleging,opbasisvaneendis-cussiedocument, omdat we te maken hadden met een complex en nieuwprojectwaarbijwegraageenaantalcrucialevragen(zoalshettekiezendetail-niveau)ineenvroegstadiumuitgebreidmetbetrokkenenwildenbespreken.HiervoorwasdeSMBeengoedaanknopingspuntommetdezepartijeningesprektekomen.inandereprojectenkaneenmeerbeperkteaanpakvanderaadplegingzinvolzijn.Opdiewijzekanmaatwerkwordengeleverd.BovendienblijktdeSMBsturendtezijnindedefini?ringvandescopevandeStructuurvisie.Onderles1isalaangegevendatvanwegede"milieubril"diemetdeSMBisopgezet,alternatievenenvariantengedurendehetproceskun-nenafvallen.anderzijdskandeSMBertoebijdragendaterookalternatievenworden toegevoegd. Het feit dat een SMB via een zorgvuldige procedurewerduitgevoerd,heeftertoebijgedragendatderelatietussendeprobleem-analyseendeteonderzoekenalternatievenzorgvuldigisbezien.indenotitiereikwijdte en detailniveau moet onder andere worden verantwoord welkealternatieven,geziendeproblematiekendoelstellingenvaneenproject,on-derzochtworden.Hoewelhetprojectstarttemetalleeninfrastructureleoplos-singenwerdnaaraanleidingvandeprobleemanalysealsnelduidelijkdatookeen andersoortig alternatief, het transitiealternatief, moest worden onder-zocht.Eenbelangrijkerolbijditprocesvanscopingwasweggelegdvoordecommissievoordemilieueffectrapportage,dieopverzoekgeadviseerdheefttenbehoevevandenotitiereikwijdteendetailniveau,enhetcriticalreviewTeam,eengroeponafhankelijkedeskundigendieproceseninhoudvandeStructuurvisieheeftgemonitordendeministersheeftgeadviseerd.Les 4: betrek de omgeving actief bij de SMBEenvandebelangrijkeaandachtspuntenindeaanpakvandeStructuurvisieendeSMBisgeweestomallebetrokkenrelevantepartijenbijhetplanprocestebetrekken.deopdrachtvanuitdecommissieduivesteijn(TijdelijkecommissieinfrastructuurprojectenvandeTweedeKamer)wasimmersomineentranspa-rant en inzichtelijk proces tot een afweging over nut en noodzaak van dezuiderzeelijntekomen.BijdevormgevingvanditprocesblekendewettelijkeeisenvoordeSMBlogischestappeninhetplanprocestezijn.gezienhetcomplexemaarooknieuwekaraktervandeStructuurvisieiservoorgekozenderelevantepartijenoptweemomentenuitgebreidtebetrekkenbijdetotstandkomingvanhetmilieurapport.Eerstbijhetvaststellenvandereik-wijdteenhetdetailniveauvandeSMBenlaterbijhetconceptmilieurapport.uiteraardheeftdaarnaooknoginspraakplaatsgevondenophetdefinitievemilieurapport.allepartijen,zoweldeoverhedenalsdemaatschappelijkeorga-nisatiesendecommissievoordemilieueffectrapportagehebbendezebetrok-kenheidalszeerwaardevolbeschouwd.Hierdoorishunkennisenkundeopmeesteffectievewijzegelandinhetuiteindelijkemilieurapport.Ookhebbendediscussiesmetdebetrokkenendeprojectorganisatiegevoedinhaarge-dachtevormingomtrentdeaanpakvandeSMB.degeplandevoortoetsingvanhetconceptmilieurapportdoordecommissievoordemilieueffectrapportageisvanwegetijdgebrekgeschrapt.welheeftdecommissie,parallelaandein-spraak,hetdefinitievemilieurapportgetoetst.Les 5: SMB heeft niet vertragend gewerktEenheersendeopvattingisdateenSMBveeltijdkostenvertragendwerktinhetplanproces.BijdeSMBzuiderzeelijnhebbenwedezeervaringenniet.deoorspronkelijkeprojectplanningbijdestartvandeStructuurvisieinjuni2005wasbehandelingvanhetbeleidsvoornemendoorhetkabinetop1april2006.daarnazoudentervisieleggingeninspraakinaprilenmeikunnenenvoorbe-reidingvanhetdefinitievebesluitinjuni2006,zodatervoorhetzomerreceseendefinitiefbesluitzouliggen.Hetkabinetsvoornemenisop13aprilvastge-steldwaarnadetervisieleggingeninspraakisgestart.Hoewelhetgeheleplan-procesvandezuiderzeelijneenzeerlangdurigprocesis,isdezefasestrakbinnenhetgeplandetijdschemaafgerond. figuur2:voorbeeldbolletjessysteemfiguur3:aandachtspuntenenhotspotsvooralternatiefHST2BRON:MOVARES