TOETS0507RuimTEvOORdERiviER-pROjEcTEnbijdEvEnTERRuimTElijkkwaliTEiTSkadERnaast?uiteraard?veiligheidtegenoverstromen,geldtvooralleprojecteninhetkadervandepkbRuimtevoorderivierdater`ruimtelijkekwaliteit'gerealiseerdmoetworden.maarja,watisdatnueigenlijk?dezetaaiekwestiewerdvoordegemeentedeventerendeprovincieOverijsselzeeractueel,omdateronderhunhoedeterhoogtevandeventertweenevengeulendoordeijsseluiterwaardenmoetenkomen.beslotenwerdom,voordatdeplanstudiesvanstartgingen,eenRuimtelijkkwaliteits-kaderuittewerken.ditRkkmaaktdoelstellingenenontwerpopgaveninelkgevalconcreetenzelfsookeenbeetjemeetbaar.bovendienisviaditRkknuvoorafaldediscussiegevoerdwelkemaatregelenecht`desRuimtevoorderiviers'zijn,enwelkemaatregelenuitanderepotjesbetaaldmoetengaanworden.datvoorkomtteleurstellingenachteraf.pimnijssenenmarjanvervoortCASE-STUDYTOETS050711DE AUTEURsPim Nijssen (Tauw BV, pim.nijssen@tauw.nl, 06-46392586) is plano-loog en namens de gemeente Deventer projectleider voor hetproject Bolwerksplas, Worp en Ossenwaard. Marjan Vervoort (Ver-voort Projectgoed, marjan.vervoort@projectgoed.nl, 06-41338877)is projectsecretaris namens de Dienst Landelijk Gebied en onder-steunt beide projecten. Met dank aan Robert Mater (provincie Over-ijssel) en Hans Dekker (bureau DN Urbland) voor hun commentaaren advies en aan DN Urbland voor de illustraties.kijk zelf maar eens op Google Earth: ter hoogte van Deventeris het winterbed van de IJssel erg smal. Onder normale om-standigheden is dat geen probleem, maar bij extreem hoog-water is hier sprake van een heuse flessenhals. Vandaar danook dat de PKB Ruimte voor de rivier erin voorziet dat hier inde komende tien jaar maatregelen worden genomen, zodat de stad ook oplange termijn afdoende beschermd is tegen overstromingen. Concreet gaathet om de aanleg van twee nevengeulen (zie figuur 1). Die moeten er samenvoor zorgen dat de rivier alhier bij hoge afvoeren op volle toeren kan draai-en om het water snel richting IJsselmeer te krijgen. De gemeente Deventeris verantwoordelijk voor de nevengeul aan de overkant van de oude stad,door de Bolwerksplas, Worp en Ossenwaard. De provincie Overijssel is ver-antwoordelijk voor de nevengeul door de Keizers-, Stobben- en Olsterwaar-den, even ten noorden van Deventer. Hoewel beide projecten een eigenprojectleider en verantwoordelijk bestuurder hebben, is voor de twee pro-jecten ??n projectorganisatie ingericht.Zeer recent is de gezamenlijke startnotitie voor de planstudies naardeze twee nevengeulen verschenen. Zie www.ruimtevoordeijssel.nl. Ditartikel gaat over wat er aan deze startnotitie is voorafgegaan. Daarbijligt het accent op het ontwerpen ?n vaststellen van een zogenoemdRuimtelijk Kwaliteitskader. Waarom is zo'n RKK wenselijk bij dit soortprojecten? En wat komt er kijken bij de uitwerking ervan?Figuur1.concreetgaathetomdeaanlegvantweenevengeulen.vierfacettenDe projecten die in de PKB Ruimte voor de rivier zijn opgelijnd, hebbentwee hoofddoelen: verbetering van de veiligheid ?n verhoging van deruimtelijke kwaliteit in de projectgebieden. Daarnaast spelen uiteraardgeld (wat kost het, wie betaalt het?) en het draagvlak in de omgevingeen rol. Deze vier relevante facetten zijn weergegeven in figuur 2.`Veiligheid' is concreet te kwantificeren, namelijk in termen van hoe-veel centimeters de waterstand zou moeten dalen als zich een zoge-noemd maatgevend hoogwater (mhw) aandient. De twee nevengeulenbij Deventer moeten een `mhw-verlaging' van respectievelijk 17 en 10centimeter opleveren. In dat geval zijn de waterkeringen hoog en steviggenoeg om het wettelijk vereiste beschermingsniveau te bieden. Omge-keerd: komen de nevengeulen er niet, dan wordt de kans op overstro-mingen op termijn groter dan voor dit gebied aanvaardbaar wordt ge-acht.`Geld' is op zichzelf eveneens concreet. Feit is in elk geval dat het Rijkvoor de twee nevengeulen bij Deventer respectievelijk 35 en 50 miljoeneuro reserveert. Daar zullen de gemeente en de provincie het dus meemoeten doen. Dit sluit extra maatregelen en extra kosten op voorhandniet uit, maar in principe zullen dan andere partijen voor de extra kos-ten moeten opdraaien. Daar komen we later nog op terug.`Ruimtelijke kwaliteit' en `draagvlak' zijn daarentegen facetten die zichveel lastiger laten concretiseren in centimeters, euro's of welke eenheiddan ook. Toch is het voor een geslaagd project essentieel ook hierovervooraf duidelijke afspraken te maken. In Deventer is dat gebeurd.FunctiesvanhetRkkWelke ruimtelijke kwaliteitsdoelen streven we na? Deze vraag hebbende gemeente Deventer en de provincie Overijssel voor aanvang van hetproject willen beantwoorden om daarmee direct duidelijkheid te ver-Figuur2.vierfacettenbijRuimtevoorderivier-projecten.TOETS050712schaffen over hun ambities enerzijds en van het ministerie helderheidte krijgen over de haalbaarheid van deze ambities anderzijds. Provincieen gemeente willen immers niet het risico lopen uiteindelijk een on-verkoopbaar (geen draagvlak) of onhaalbaar (geen geld) plan te presen-teren. Gelijktijdig met het Plan van Aanpak voor beide projecten isdaarom een Ruimtelijk Kwaliteitskader opgesteld, dat door alle betrok-ken overheden voor de zomer is vastgesteld.Het doel van het Ruimtelijk Kwaliteitskader is uiteindelijk drieledig: (1)de ruimtelijke kwaliteitsambities voor de twee Deventer Ruimte voorde Rivier-projecten presenteren, (2) deze ambities concreet meetbaaren toetsbaar maken, en (3) een eisenpakket van de provincie Overijsselen de gemeente Deventer op tafel leggen richting het Ministerie vanVerkeer en Waterstaat waar het de vereiste bijdrage aan de ruimtelijkekwaliteit voor de plannen betreft.Met de vaststelling door de colleges van Burgemeester en Wethoudersvan Deventer en Gedeputeerde Staten van Overijssel heeft het RKK eenformele status. Het vormt ??n van de meest cruciale inhoudelijke docu-menten binnen het project en daarmee een cruciale stap in het project.Het kadert het project immers in belangrijke mate in, presenteert debestuurlijke ambitie ?n kan bogen op breed maatschappelijk draagvlak.EisenaaneisenBij ruimtelijke kwaliteitseisen is het van belang deze concreet en, waarmogelijk, meetbaar (`smart') te omschrijven. Tevens is het van belangkeuzes te maken. Niet alles k?n en niet alles is wenselijk.Het is voorts essentieel om gedurende het planproces steeds de discus-sie te voeren over zaken die juist op d?t moment relevant zijn. Hierdoorhoud je overzicht en zorg je dat wordt gestuurd op basis van zaken dieer d?n toe doen.Bij de start van het planproces is het bijvoorbeeld niet relevant of eenrecreatiepad van schelpen of van zand is. Aan de andere kant moet jebij je definitieve planontwerp niet nog de discussie gaan voeren over devraag of een gebied ?berhaupt wel opengesteld moet worden voor re-creatie. Hoewel dit een open deur lijkt, bestaat wel degelijk het gevaardat discussies gedurende het planproces op een onvoldoende gestructu-CASE-STUDYreerde wijze plaatsvinden. Het grote risico hiervan is dat je als overheidonduidelijk bent over je wensen en ? bezwaarlijker nog ? de sturingverliest op de inhoud van je plan. Juist bij een diffuus onderwerp alsruimtelijke kwaliteit is het essentieel hoofd- en bijzaken van elkaar tescheiden.methodiek:zesstappenHet Ruimtelijk Kwaliteitskader is opgesteld via zes stappen (zie hieron-der). Hierbij was een grote rol ingeruimd voor vertegenwoordigers vanbelangenorganisaties, ambtelijke vertegenwoordigers en bewoners. Hetuiteindelijke resultaat is te vinden op wwww.ruimtevoordeijssel.nl.Stap1:analysehuidigesituatieStartpunt van het proces vormde een verkennende analyse van het ge-bied door het vastleggen van de bestaande kwaliteiten en knelpuntenen de huidige kansen en bedreigingen. Doel hiervan was om een ge-deeld beeld te krijgen van hetgeen we zoveel mogelijk zouden moetenbewaren (de kwaliteiten) en hetgeen met de aanleg van de nevengeulenwellicht verbeterd kan worden (bestaande knelpunten). Voorbeeldenvan kwaliteiten vormen het beschermde stadsgezicht van Deventer, denatuurwaarden in de Ossenwaard en het reli?f in de Keizerswaarden.Bestaande knelpunten zijn bijvoorbeeld de conflicten tussen recreanten natuur op diverse plekken, het rommelige aanzicht rondom hetIJsselhotel en de krappe plas voor de watersporters ten noorden vanDeventer.Stap2:analysetoekomstigesituatieDoor de bestaande kwaliteiten en knelpunten te koppelen aan de toe-komstige ontwikkelingen is het mogelijk richting te geven aan het ge-wenste toekomstplaatje. Hiervoor zijn de kansen en bedreigingen vande plannen in beeld gebracht. Kansen worden onder meer gezien in hetgebruik van de geul voor de recreant in de vorm van vis- en zwemwater,maar mogelijk ook als roeibaan. Daarnaast levert de vergroting van deZandweerdplas zowel hydraulische winst op als extra ruimte voor dewatersporter en zijn er heel veel mogelijkheden voor natuurontwikke-deijsselbijdeventermoetmeerruimtekrijgen.TOETS050713ling, mits goed uitgevoerd. Bedreigingen zijn er echter ook. De geulzorgt voor een slechtere bereikbaarheid van de IJssel (barri?re) voorzowel agrari?rs als recreanten, is een gebiedsvreemde ingreep in hetkarakteristieke IJssellandschap en ? en dat is misschien wel het meestgevoelige punt ? vormt een bedreiging voor het beschermde historischestadsgezicht van de stad Deventer.Stap3:schetsvandeontwikkelingsrichting?hetstreefbeeldDoor de huidige en toekomstige situatie met elkaar te verbinden, is deontwikkelingsrichting te bepalen: wat is de ambitie waar we met deruimtelijke kwaliteit in het project naar toe willen? Zonering en struc-turering van het projectgebied hebben hierbij een belangrijke rol ge-speeld. Het streefbeeld is globaal weergegeven in figuur 3 en, kort ge-zegd, als volgt geformuleerd: Na enige jaren geniet het Deventer uiter-waardenlandschap landelijke bekendheid. Grote delen van het gebiedhebben zich ontwikkeld tot een eldorado voor de natuur. Door een be-tere samenhang met de omringende delen van de uiterwaarden langsde IJssel is het gebied grootschaliger geworden. Aan de andere kant ishet kleinschaliger en afwisselender geworden. Er is een completersysteem gerealiseerd.De Deventer uiterwaarden trekken veel bezoekers zonder dat dit nega-tieve gevolgen heeft voor het natuurlijke systeem. De stadseconomievaart wel bij de toename van bestedingen en er is veel belangstellingvoor het nieuwe landschap.Stap4:bouwstenenvoorhetontwerpHet geformuleerde streefbeeld kan op uiteenlopende wijzen worden ge-realiseerd. In de vierde stap is op een rij gezet wat de relevante bouwste-nen zijn en in hoeverre er per bouwsteen variatiemogelijkheden zijn.Aan de hand daarvan kunnen in de planstudie vervolgens integrale al-ternatieven worden opgesteld. Bij de inventarisatie van de bouwstenenen de variatiemogelijkheden per bouwsteen zijn steeds verschillendedeelbelangen meegenomen om zodoende het speelveld volledig inkaart te brengen.De zandwinplassen zijn een voorbeeld van zo'n bouwsteen. Deze kun-nen op verschillende manieren worden opgenomen in het plan: (1) doorze onderdeel te laten uitmaken van de nevengeul (scheelt graafwerk),(2) door ze deels te dempen en daarmee ecologisch aantrekkelijker temaken en geld te verdienen door vrijkomende grond meteen te herge-bruiken, of (3) door ze te behouden als plas.Een ander voorbeeld vormt de passage van de geul rondom het IJsselho-tel direct tegenover de historische binnenstad van Deventer. Hier kan degeul (1) tussen hotel en IJssel doorgetrokken worden (smal en diep), (2)achterlangs worden geleid door het Worpplantsoen, of (3) aan weers-zijden komen waardoor het hotel op een eiland komt te liggen.Stap5:gevoeligheidsanalyseAlle bouwstenen zijn globaal beoordeeld op hun financi?le gevolgen enhun bijdrage aan de verlaging van de waterstand. Hierdoor is gevoelgekregen voor het gebied en de effectiviteit van deelkeuzes op het ge-bied van de ruimtelijke kwaliteit voor de twee overige relevante criteria(kosten en waterstandsdaling). Het bood tevens de mogelijkheid aldirect duidelijkheid te krijgen over niet-realistische oplossingsrichtin-gen. Irre?el dure idee?n zijn geschrapt, net als voorstellen die leiden totopstuwing van de IJssel. Het ontzien van de Zandweerdplas met haarvele watersportverenigingen door de geul pas ten noorden ervan te la-ten beginnen bleek bijvoorbeeld niet haalbaar, doordat daarmee deechte bottleneck in de IJssel niet zou worden aangepakt. De bijdrageaan de veiligheid zou dan dus te gering zijn. Anderzijds toonde diezelf-de berekening aan dat de combinatie van watersport met een neven-geul in tegenstelling tot eerdere verwachtingen wel degelijk mogelijkis, mits een herschikking van de plas zou plaatsvinden.De gevoeligheidanalyse heeft daarmee bijgedragen aan een vorm van`verwachtingsmanagement' en het al vroegtijdig aanscherpen van derealiteitswaarde van de ambities, maar ook nieuwe inzichten in beeldgebracht.Stap6:uitwerkingopkaartAlle informatie uit voorgaande stappen is uiteindelijk verbeeld. Naasteen algemene uitwerking voor de twee projecten zijn er per deelgebied(in totaal zes) globale kaarten gemaakt met inrichtingssuggesties. Doelhiervan is om alle verzamelde informatie te bundelen en inzichtelijk temaken.Figuur3.HetstreefbeeldvanhetRuimtevoorderivier-projectbijdeventer.TOETS050714Recreatieaan/indeijsselbijdeventer.basiskwaliteitenextrakwaliteitIn het overleg met belangorganisaties, bewoners en ambtelijke verte-genwoordigers is een enorme hoeveelheid idee?n ter tafel gekomen.Deze moesten worden gecategoriseerd teneinde heldere besluiten tekunnen nemen. Niet alles is simpelweg even belangrijk, of op dit mo-ment belangrijk, ook al zal niet iedereen het daarover direct eens zijn.Een belangrijk bestuurlijk doel van het RKK is een duidelijke schifting aante brengen tussen maatregelen die direct samenhangen met Ruimte voorde rivier en maatregelen die ? hoe aardig of zinvol ze misschien ook zijn? met Ruimte voor de rivier niets van doen hebben. Het gaat dan om an-dere beleidsambities, die weliswaar in sommige gevallen met het projectkunnen `meelopen', maar dan wel uit andere bronnen gefinancierd zou-den moeten worden. Zo heeft de gemeente Deventer de wens extra par-keerplaatsen aan te leggen nabij het Worpplantsoen om de binnenstad teontlasten, maar dit kan moeilijk beschouwd worden als een Ruimte voorde Rivier-maatregel. Anderzijds staat het buiten kijf dat bijvoorbeeld eenbrug over de nevengeul om het IJsselhotel bereikbaar te houden weer welrechtstreeks verband houdt met het project.Wat is `des Ruimte voor de riviers' en wat niet? Het zal duidelijk zijn datdit in een aantal gevallen discussies opriep. Het RKK trekt deze discus-sies echter naar voren en voorkomt daarmee teleurstellingen achteraf.Uiteindelijk is een en ander uitgewerkt door in het RKK onderscheid temaken in basiskwaliteit en extra kwaliteit. Voorbeelden van basiskwali-teit zijn:? De geul krijgt een ecologische betekenis (natuurwaarden en water-kwaliteit).CASE-STUDY? De geul wordt zoveel mogelijk zichtbaar en beleefbaar gemaakt.? Een groen Worpfront blijft behouden (beschermd stadsgezicht is rich-tinggevend)Voorbeelden van extra kwaliteit zijn onder meer:? Versterken van het natuurlijke karakter van de IJssel.? De mogelijkheid voor kleine watersport op de geul.? Versterken van de recreatieve betekenis van de IJssel.OpzetvanhetRkkHet RKK heeft betrekking op de uiteenlopende thema's die samen deruimtelijke kwaliteit bepalen, te weten: landschap, natuur, cultuurhis-torie, vormgeving van de geul, recreatie en leefbaarheid. Per thema iseen tabel opgesteld die op overzichtelijke wijze doelen, ontwerpopga-ven, ontwerpprincipes en aandachtspunten weergeeft en ook laat zienhoe dit alles met elkaar samenhangt. De structuur van deze tabellen isweergegeven in tabel 1. Tabel 2 is hiervan een concreet voorbeeld.Hoenuverder?Het RKK is de input voor de planstudies die in oktober 2007 zijn gestartmet de publicatie van een gezamenlijke startnotitie. Voor beide plan-studies reikt het RKK de bouwstenen aan voor het ontwerpen van de alter-natieven. Tevens vormt het RKK straks een kader waarmee de ruimtelijkekwaliteit van de verschillende alternatieven vergeleken wordt. In de toe-komst vormt het RKK het toetsingskader voor alle besluiten. Dat wordtmede geborgd door de inbreng van twee kwaliteitsteams ('Qteams'):Figuur4.SchematischeweergavevandehuidigesituatieronddeZandweerdplas.TOETS050715? Landelijk Qteam. Vanuit de PDR (Programma Directie Ruimte voor deRivier) is een Qteam ingesteld dat alle locaties voor maatregelen be-zoekt en advies geeft over de wijze waarop ruimtelijke kwaliteit inhet proces kan worden meegenomen. Ook heeft dit team geadviseerdover het RKK. Advies en afstemming op landelijke schaal speelt hier-bij een belangrijke rol. Bij het uiteindelijke projectbesluit (`Beslismo-ment SNIP3') toetst het landelijk Qteam de voorgestelde maatregelenen adviseert zij de staatssecretaris hierover.? Lokaal Qteam. Naast het landelijk Qteam werkt in Deventer ook eenlokaal Qteam, dat zich met name richt op de specifieke Deventer kwa-liteiten van het gebied, `de Deventer Koek-geur'. Dit team adviseert decolleges van GS en B&W over de wijze waarop de specifieke Deventerkwaliteiten het best tot hun recht kunnen komen. Tevens toetst ditQteam aan het RKK.Tabel1.destructuurperthemavanruimtelijkekwaliteit.Opzet van het RKKwat? basiskwaliteitofextrakwaliteit?waar? Ontwerpopgavediedirectbetrekkingheeftopdenevengeulofdiebetrekkingheeftopderestvanhetgebied?Hoe? mogelijkeontwerpprincipesTabel2.Eenvoorbeelduitwerkingvanderuimtelijkekwaliteit.