TOETS040624InleidingOm de mobiliteit en de daaraan verbonden leefbaarheid in en rondAntwerpen te verbeteren, ontwikkelde de Vlaamse Overheid het MasterplanMobiliteit Antwerpen. Dat plan voorziet in ruim tien belangrijke projectenen infrastructuurwerken. Om dit plan ex-ante te evalueren werd eenstrategische milieueffectrapportage (s-m.e.r.) uitgevoerd. Binnen dat kaderwerd niet enkel een Plan-m.e.r. uitgevoerd, maar eveneens een maat-schappelijke kosten-baten analyse (MKBA), een ruimtelijk veiligheidsrapport(RVR) ?n een sociale impact analyse (SIA). In het licht van die ervaringenwordt hier beargumenteerd dat een SIA in vele gevallen een noodzakelijkecomplementaire deelstudie is in het bredere ex-ante beoordelingskader. Eendeelstudie echter die momenteel nog niet als zodanig wordt (h)erkend endaardoor ook nog inboet aan slagkracht en kwaliteit.MEErdanEnkElEEnMErSOCIalEIMPaCTanalYSE(SIa)duurzameontwikkelingishetlaatstedecenniummeerenmeeruitgegroeidtoth?tperspectiefvoorhetverdervormgevenvanonzesamenleving.duurzameontwikkelingomvatechterniet??nmaardrie(ofvier)centraleaandachtspuntenofpijlers:deecologische,economische,socialeenparticipatievepijler.dezelaatstetweepijlerswordeninhethuidigeex-antebeoordelingskadernogtevaakverwaarloosd.EenSocialeImpactanalyse(SIa)kandezeleemteondervangenenzosamenmetdealbestaandebeoordelingsinstrumentenbijdragentoteenmeerduurzamesamenleving.WouterVerheyenSIAHuidiggemis:socialeaspectenVanuit het duurzaamheidperspectief is het belangrijk dat niet enkel gekekenwordt naar de ecologische en economische, maar ook naar de socialeaspecten verbonden met een plan/project. Nu is het niet zo dat de socialeaspecten in geen enkel opzicht aan bod komen in de huidige beoordelings-instrumenten. Disciplines met een meer sociaalmaatschappelijke inslag alsruimtelijke planning, transport en mobiliteit, monumenten en landschapenen gezondheid worden reeds opgenomen in een MER. Ook in een MKBAworden de maatschappelijke effecten die ondervonden worden in en door desamenlevingmeegenomen.Verdelingseffectenoververschillendemaatschap-pelijke groeperingen worden echter niet meegenomen binnen een MKBA.Hoewel een MKBA dus ook maatschappelijke effecten bekijkt, kan het de rolvan een SIA zeker niet overnemen, net zoals een MKBA de rol van een MERniet kan overnemen door alles in monetaire eenheden te vertalen. Er moetdus ook aandacht worden besteed aan de verschillen in beleving van eninvloed op de sociale realiteit van de verschillende bevolkingsgroepen: metandere woorden een beoordeling vanuit een sociale visie.Op basis van het voorgaande blijkt dat de effecten voor de mens zeker niet uithet blikveld blijven bij de huidige ex-ante beoordelingen, zoals MER en MKBA.Hierdoor worden het nut en de noodzaak van een afzonderlijke com-plementaire SIA-deelstudie door sommige partijen ook ter discussie gesteld.Bij het vergelijken van de SIA-criteria die teruggevonden kunnen worden inde huidige literatuur (o.m. Becker & Vanclay, 2003; Burdge, 2004; Taylor,Bryan & Goodrich, 2004), met die uit andere beoordelingen (i.e. MER, MKBA,RVR) wordt duidelijk dat het onderscheid tussen SIA en de anderebeoordelingen ook niet steeds even duidelijk is. Er bestaat op het eerstegezicht een grote overlap tussen SIA-aspecten en, bijvoorbeeld, MER-disciplines. Ter illustratie: het aspect `gezondheid en sociaal welzijn' wordtook (deels) behandeld door de MER-discipline `gezondheid'. Ook het aspectrVrHethoofddoelvaneenruimtelijkVeiligheidsrapportishetverzoenenvanruimtelijkeplanningmetindustri?leveiligheid.Bijdeinplantingvannieuweinrichtingen,bijwijzigingvanbestaandeinrichtingenenbijnieuweontwikkelingen,wordtdoorhetrVrnagegaanofdeinplantingsplaatsofdeontwikkelingzelfhetrisicovaneenzwaarongevalkanvergrotenofdegevolgenervanernstigerkanmaken.daarbijwordtgekekennaarwoongebieden,naardoorhetpubliekbezochtegebiedenennaarwaardevollenatuurgebiedenenbijzonderkwetsbaregebieden.EenrVrbekijktdusdeobjectieveveiligheidsef-fectenvoormensenmilieu.Subjectieveveiligheidsgevoelensofverdelingvanveiligheidsrisico'svoordeverschillende(socio-econo-mische)bevolkingsgroepenwordennietbekeken.TOETS040625effecten bekeken, alsmede - in de meeste gevallen - een aantal van de socialeveranderingsprocessen (zoals de urbanisering, de veranderde transportmoge-lijkheden, etc), maar de sociale effecten die verbonden zijn aan die socialeveranderingsprocessen en ook aan de (bio)fysische effecten, worden meestalniet bekeken.Geplande interventies (i.e. plannen en projecten) veroorzaken (bio)fysischeen/of sociale veranderingsprocessen. Deze veranderingen resulteren ver-volgens ondermeer in sociale effecten (impacts), te weten werkelijke en ge-percipieerde effecten die worden ervaren door mensen op individueel encollectief niveau. Sociale effecten zijn dus alle sociale en culturele gevolgenvan elke publieke of private actie op de bevolking. Het gaat daarbij om effectendie de manier be?nvloeden waarop mensen leven, werken, recre?ren, zich totelkaar verhouden, zich organiseren en algemeen zich gedragen als leden vande samenleving (Interorganizational Committee, 1994). Sociale effecten zijndus niet enkel zogenaamde `imaginaire' of subjectieve effecten. Hoewel ookdeze een objectief waarneembaar effect kunnen hebben. Denk bijvoorbeeldaan cardiovasculaire aandoeningen als gevolg van een verhoogd stressniveau.Sociale effecten bevatten eveneens meer zogenaamde objectieve effecten,zoals de wijzigingen in gemeenschapscohesie en sociale netwerken, etc.SIA omvat dus ondermeer het belevingswaardenonderzoek, maar gaat ookverder. Het bekijkt niet alleen `subjectieve' effecten, maar ook de `objectieve'of `observeerbare' sociale effecten. In het algemeen moet een sociaal effect ineen lichamelijke (fysiek) of cognitieve (op waarneming gebaseerde) betekenisworden ervaren of worden gevoeld. Dit ervaren kan zowel op het niveau vanhet individu, het huishouden, als op de maatschappij in haar geheel.SocialeImpactanalyseOp basis van bovenstaande analyse wordt duidelijk dat de sociale pijler vanhet duurzaamheiddiscours binnen het huidige ex-ante beoordelingskaderDE AUTEUR(Tel.+32(03)2700041;e-mailwouter.verheyen@resource.be),isbeleidsadviseursocialeaspectenbijhetonderzoeks-enadviesbureauresourceanalysisinBelgi?.FOTO:PhiliPPKleinschmiTvan `economische impacts en materieel welzijn' is of kan deels beoordeeldworden in de MKBA. Een derde voorbeeld is dat van het aspect `kwaliteit vande leefomgeving (leefbaarheid)'. Er kan gesteld worden dat dit onderwerpdoor verschillende MER-disciplines wordt aangekaart, waaronder `geluid',`lucht', `trillingen' en `ruimte'.Toch vertegenwoordigt een SIA een belangrijke meerwaarde. In de bestaandebeoordelingen worden namelijk wel de (bio)fysische veranderingen en25SIA-disciplinesGezondheid en sociaal welzijn *Kwaliteit van de leefomgeving ( leefbaarheid) *Economische impacts en materieel welzijn *Culturele impacts *Familiiale en gemeenschapsimacts *Institutionele, juridische, politieke en gelijkheidsimpacts *Genderrelaties *MER-disciplines* Bodem & grondwater* Externe veiligheid* Fauna & flora* Geluid* Gezondheid* Lucht* Mobiliteit* Monumenten en landschappen* Oppervlaktewater* Ruimte* TrillingenRVRMKBABiofysischeveranderingInterventieSocialeveranderingsprocessenSocialeimpactenBiofysischeimpacten2de ordeindirectdirect2de ordeFiguur1:SIa-disciplines(o.b.v.Becker&Vanclay,2003)versusdeanderebeoordelingskadersTOETS040626van plannen en projecten onderbelicht wordt. Een SIA ? naar analogie van deinternationaal gehanteerde term `Social Impact Assessment' ? komt hierintegemoet. SIA kan dan omschreven worden als "(...) het proces van ana-lyseren(inschatten, evalueren en reflecteren) en managen van de bedoelde enonbedoelde gevolgen van geplande interventies (beleid, programma, plan,project) op de menselijke omgeving en alle sociale veranderingsprocessen diedoor deze interventies worden uitgelokt, om een meer duurzame enevenwichtige (bio)fysische en menselijke omgeving tot stand te brengen" (zieBecker & Vanclay, 2003).Een SIA is complementair aan andere beoordelingsinstrumenten. Het belichtook verdelingsaspecten, sociale dynamiek, sociaal welzijn, leefbaarheid enpolitieke betrokkenheid met betrekking tot specifieke beleidsprojecten en?plannen. Tevens wordt een SIA in principe gekoppeld aan een participatie-proces met de burger. Hoewel een SIA ook op basis van een expertbeoordeling,via een quick-scan, uitgevoerd kan worden, is het toch van belang dat vol-doende veldkennis wordt opgedaan. Dit kan ondermeer door gesprekken metlokale stakeholders. Het participatieproces bij de uitwerking van een SIAwordt gebruikt om een correcte beoordeling van de situatie en potenti?leeffecten te bekomen. Een SIA incorporeert dus een consultatieproces van deburger en behandelt zo ook de vierde duurzaamheidpijler ? i.e. het parti-cipatie-aspect. De bestaande consultatieprocedures in het kader van een MERzijn veel beperkter in scope: de burger kan slechts opmerkingen formulerenaangaande de gehanteerde methodiek en de bekeken aspecten en/of be-oordelingscriteria. De consultatie in een SIA gaat verder en tracht ook gebruikte maken van de kennis die aanwezig is bij de burger. Uiteraard mag deverzamelde informatie niet zonder meer kritiekloos overgenomen worden.Ze moet gecontroleerd worden op haar correctheid.Een SIA heeft dus ook de capaciteit om te leiden tot een meer gedragenoplossing voor een maatschappelijk probleem. Het mag niet ? zoals nu vaakwordt gedaan ? gezien worden als een studie waarvan de resultaten eenpotenti?le bedreiging zijn en leiden tot het staken van het plan of project.De SIA moet gezien worden als een beleidsinstrument, waarbij, op basis vaneen objectieve en genuanceerde afweging, een beschrijving gegeven wordtvan de potenti?le gevolgen. Deze gevolgen op de mens, als sociaal en maat-schappelijk wezen, kunnen negatief maar ook positief zijn. Tevens wordtdaarbij ook al een aanzet gegeven tot mitigerende maatregelen. De SIA heeftSIAdaarbij niet de intentie om te stellen welke optie er verkozen moet wordenboven een andere. Het wil enkel een gedegen basis geven aan de beleids-voerder om een gefundeerde beslissing te nemen over verschillendemogelijkheden.Voorbeeld:beoordelingskaderMasterplanMobiliteitantwerpenHet beoordelingskader voor een SIA bevindt zich momenteel nog in deontwikkelingsfase. De huidige lijst van beoordelingscriteria verwijst daarommomenteel nog te vaak naar projecten in ontwikkelingslanden, waar SIAveel wordt toegepast. Deze hebben echter een heel andere maatschappelijkecontext dan de Westerse wereld. Voor de SIA van het Masterplan MobiliteitAntwerpen werd dan ook een beoordelingskader ontwikkeld dat meer aan-gepast is aan een project in een ge?rbaniseerde, ontwikkelde omgeving. Driealgemene thema's werden daarbij bekeken: woonkwaliteit, maatschappelijkeinclusie en institutionele, juridische, politieke en gelijkheidseffecten (zietabel).WoonkwaliteitHet thema `woonkwaliteit' omvat een drietal aspecten: kwaliteit van deleefomgeving, gemeenschapscohesie en sociale netwerken. De evaluatieonder het thema `woonkwaliteit' peilt dus naar de effecten op de woon-situatie van mensen en de veranderingen die plaatsvinden in hun nabijewoonomgeving (straat, buurt, wijk).MaatschappelijkeinclusieMet maatschappelijke inclusie wordt gewezen op het feit dat er geen negatiefeffect mag resulteren op het gebied van toegankelijkheid van het openbareleven. De projecten mogen er niet toe bijdragen dat bepaalde bevolkings-groepen worden uitgesloten van het openbare leven of onevenredig wordenbelast en gehinderd op basis van inkomen, sociale achtergrond, etc.Institutionele,juridische,politiekeengelijkheidseffectenOnder dit thema wordt er getracht om de sociale gevolgen te beoordelen diezich tijdens de ontwikkeling en implementatiefasen van het project of hetplan kunnen voordoen. Meer specifiek wordt binnen dit thema gefocust op dehoudingen, waarnemingen en gevoelens van de lokale stakeholdergroepenmet betrekking tot het project. Ook de participatie van alle stakeholder-groepen binnen het besluitvormingsproces wordt hier beoordeeld.VrijblijvendestatusOm nu nog even terug te keren naar de ervaringen met een SIA in het kadervan het Masterplan voor de Mobiliteit Antwerpen. De SIA die werd uitgevoerdhad geen formele status binnen het algemene beoordelingsproces. Omdatmen geen ervaring had met een ex-ante beoordeling vanuit sociologisch per-spectief, werden op voorhand ook geen verbintenissen aangegaan. De SIAwerd eerder gezien als een facultatief instrument dat tot een betere kijk opde globale effecten zou moeten leiden. Dit maakte - samen met het feit dat deSIA geen wettelijke status heeft zoals een MER - dat de SIA niet de rol heeftgespeeld die het zou kunnen/moeten spelen. Dit heeft zich geuit opverschillende punten. Zo heeft er geen participatie- en consultatieprocesLuchtMobiliteitMonumenten en landschappenOppervlaktewaterRuimteTrillingenRKBABiofysischeveranderingInterventieSocialeveranderingsprocessenSocialeimpactenBiofysischeimpacten2de ordeindirectdirect2de ordeFiguur2:Biofysischeensocialeeffecteno.b.v.Slootweg,VanclayenvanSchooten(2001)TOETS040627plaatsgevonden. Het eerder vrijblijvende karakter van de SIA maakte dat delokale belanghebbenden niet op de hoogte gebracht konden worden van hetbestaan van de SIA alvorens er duidelijkheid was over de resultaten. Het heeftook geen zin om partijen te consulteren als men niet duidelijk kan aangevenwat er met hun input zal gebeuren. Dat leidt enkel maar tot ontevredenheid.Uiteraard heeft dit gebrek aan consultatie ook zijn weerslag op de kwaliteitvan de analyse. Het voorgaande hangt ook samen met het gegeven datsommige partijen eerder wantrouwig en angstig tegenover de mogelijkeresultaten stonden. Ze vreesden dat de SIA vooral argumenten tegen de (infra-structuur)projecten zou opwerpen en de realisatie zou tegenhouden. Daarbijvergeet men dat een SIA in theorie echter juist positief is in haar benadering,door het zoeken van een meer leefbare situatie gekoppeld aan een nieuwplan/project. Een beter begrip langs beide kanten tussen ingenieurs ensociologen is hierbij dus een belangrijk aandachtspunt.Een ander gevolg van het vrijblijvende karakter van de SIA was dat er geenduidelijke afstemming was met de andere beoordelingsinstrumenten, zowelnaarinhoudalsnaarproces.EencontinueafstemmingtussenSIA-uitvoerdersen MER-deskundigen en ?co?rdinator zou kunnen leiden tot een meercoherent beoordelingskader waarbij de beoordelingscriteria van de SIA eendaadwerkelijke meerwaarde leveren en ieders expertise maximaal wordtbenut. Daarnaast kan een afstemming ook op procedureel vlak leiden tot eenmaximalisatie van de potenties. Denk daarbij bijvoorbeeld maar aan dedataverzamelingsfase en het consultatieproces. Een duidelijkere, legitiemestatus voor de SIA zou voorgaande knelpunten mogelijk voor een groot deelkunnen voorkomen.ConclusieSIA tracht nog steeds een goede plek te vinden binnen het algemenebeoordelingskader. Terwijl over de hele wereld het meer en meer gebruikelijkwordt om milieueffecten van verschillende plannen en projecten ex-ante tebeoordelen (MER), worden de sociale effecten vaak alleen beoordeeld in demarges van het beoordelingsproces en behandeld als inferieure aspecten engevolgen van plannen en projecten. Een SIA is complementair aan anderebeoordelingsinstrumenten. Het belicht ook verdelingsaspecten, socialedynamiek, sociaal welzijn, leefbaarheid en politieke betrokkenheid metbetrekking tot specifieke beleidsprojecten en ?plannen. Tevens wordt een SIAin principe gekoppeld aan een participatieproces met de burger. SIA bekijktniet alleen `subjectieve' effecten, maar ook de `objectieve' of `observeerbare'sociale effecten, zowel op het niveau van het individu, het huishouden, als opde maatschappij in haar geheel. Om een globale effectbeoordeling teverkrijgen van hoge kwaliteit is er behoefte aan een soort werkelijkge?ntegreerde studie ge?nt op de vier duurzaamheidpijlers: ecologische,economische, sociale en participatieve aspecten. De SIA moet daartoege?ntegreerd worden in het bestaande beoordelingskader. De SIA zou ook eenmeer formele (c.q. juridische) status moeten krijgen, zodat er een duidelijkeafstemming en harmonisatie met de andere beoordelingsinstrumenten kanworden bekomen en er sprake is van een betere complementariteit.Figuur3:SIabeoordelingskadervoorhetMasterplanMobiliteitantwerpenFOTO:wOuTerverheijenThema Aspecten Criteria OperationaliseringWoonkwaliteit Kwaliteit van de leefomgeving Sluipverkeer door woonwijk Intensiteit van het verkeer op lokale wegenGemeenschapscohesie Onteigeningen Aantal te onteigenen pandenSociale netwerken Oversteekbaarheid DoorsnijdingIntensiteit van het verkeer op regionale verbindingenMaatschappelijke Autonomie Toegankelijkheid fiets- & voetgangersverkeer Veiligheid modusinclusie Toegankelijkheid autoverkeer Financi?le haalbaarheid modusToegankelijkheid openbaar vervoer Praktische toegankelijkheid modus door nabijheidAdeqaatheid infrastructuur Bereikbaarheid Knooppunten (door middel van openbaar vervoer)Institutionele, juridische Gevoelens tegenover het project Contestatie Aantal actiegroepen en protestmomentenpolitieke en gelijkheids- Participatie in beslissingsproces Toegankelijkheid van en aantal democratischeeffecten participatieprocessenToegang tot wettelijke procedures en wettelijk advies