TOETS031022ZEErgESchikTvOOrSaldEringvErgETEnSTikSTOf-brOnnEnEconomischedynamiekgaatvaakgepaardmetextraverkeersbewegingenendusmetextrastiksto-femissie.destrengejuridischebeschermingvannatura2000laatditechterveelalniettoe,metalleprocedurelecomplicatiesvandien.Elkeeconomischeactiviteitdiegepaardgaatmetextradepositievanzelfsminimalehoeveelhedenstikstofopreedsoverbelastenatura2000-gebiedenmoeteenmoeizaamtrajectdoorlopenvanpassendebeoordeling,plan-m.e.r.enalshettegenzitooknogeensdeadc-toets.Merkwaardiggenoegwordthetonderzoekdaarbijstriktbeperkttotslechtsdriestikstofbronnen:stalemissies,uitlaatgassenvanverkeerenverbrandingsemissiesvaninstallaties.inditartikelwordenanderebronnenvanstikstofemissiebeschrevendievrijweloveralvoorkomen,vaakzeeromvangrijkzijnendaardoorprima(engoedkope)mogelijkhedenbiedenvoorsaldering.Ericvanderaastikstofhet probleem van stikstofdepositie op Natura 2000 bestaat inde kern uit het (grote) verschil tussen de hoge achtergrond-depositie en de lagere kritische depositie. De meeste stik-stofgevoelige habitats zijn overwegend aanwezig in dezandgebieden waar om historische redenen juist ook sprakeis van de hoogste achtergronddeposities. Figuur 1 biedt een inmiddels ver-trouwd beeld voor wie veel met deze materie werkt.Kwantitatief is de stikstofdepositie op de Nederlandse natuur voor 50% af-komstig van de Nederlandse landbouw, voornamelijk NHx. Het Nederland-se verkeer (vooral NOx) draagt voor 9% bij, de overige Nederlandse bronnenvoor 7%. Daarnaast importeren wij stikstofdepositie uit Belgi? (8%), Duits-land (8%) en de rest van Europa (12%) (bron: MNP, 2010).De agrarische sector is dus een belangrijke speler in het stikstofspel.Wanneer gekeken wordt naar de exacte herkomst van de agrarische stik-stofemissie, valt het volgende op (zie figuur 2): stallen en mestopslag zijninderdaad de grootste bronnen van emissie, maar de cumulatieve emissievan mestaanwending, beweiding en het gebruik van kunstmest is vrijwelDE AUTEUrsEric van der Aa (010-4130620, e.vanderaa@rboi.nl) is werkzaam bijAdviesbureau RBOI Rotterdam bv. Hij is tevens redacteur van Toets.Figuur 1. Depositie totaal stikstof in 2010.Bron:PlanBureauvoorDeleeFomgevingTOETS031023om worden dat met een beleid dat zich alleen richt op stalemissies (hetlandelijke Programma Aanpak Stikstof) het probleem van de ammoniak-depositie slechts voor maximaal de helft wordt opgelost.De gemiddelde ammoniakemissie bij de huidige wijze van mestaanwen-ding (overwegend zodebemester en zode-injecteur) bedraagt ongeveer 10%,hetgeen wil zeggen dat 10% van de totale hoeveelheid stikstof in de opge-brachte mest als ammoniak verdwijnt naar de lucht (bron: Planbureauvoor de Leefomgeving, 2009). De stikstofgebruiksnormen voor graslandbedragen 250 kg per hectare. Deze normen geven aan hoeveel stikstof erjaarlijks maximaal aan het gewas mag worden gegeven.1 Een simpelerekensom leert vervolgens dat van elke hectare bemest grasland jaarlijks10% van 250 kg, dus 25 kg stikstof als ammoniak naar de lucht verdwijnt.Ook direct naast Natura 2000 is er geen enkele nationale regelgeving diedit verbiedt. Elke hectare agrarisch grasland kan derhalve beschouwd wor-den als een puntbron van 25 kg stikstof per hectare per jaar.Hoeveel auto's zijn dat? Voor licht wegverkeer op een niet-snelweg geldteen emissiefactor van 0,079 gram NO2 per kilometer (bron: ministerie vanVROM). Een hectare normaal agrarisch grasland staat qua stikstofemissiedus gelijk aan 316.456 autokilometers per jaar, oftewel 867 mvt/etmaal. Dateven groot als de emissie vanuit stallen. Vooral het effect van mest uitrijdenis groot, hetgeen iedereen kan constateren die wel eens in het agrarischebuitengebied vertoeft en daar ongewild de mestwalm moet opsnuiven.Hoewel deze emissie de afgelopen 25 jaar met twee derde is teruggebracht,is hier nog altijd een hoop milieuwinst te behalen. Geconstateerd kan daar-Bij de huidige `emissiearme' wijze van bemesting verdwijnt 10% van de totale hoeveelheid stikstof in de opgebrachte mest als ammoniak naar de lucht.Figuur 2.ammoniakemissie uit landbouwbronnen in 1980 en 2006 (bronnen: rivm en CBS 2001, 2007).1 Het betreft hier geen normen die zijn ingegeven door wat milieukundig of ecologisch noodzakelijk is,maar door wat in nederland politiek haalbaar is. europa vereist veel strengere normen.TOETS031024stikstoflijkt niet zo veel, maar de stikstofdepositie vanaf wegen neemt met toenemen-de afstand snel af. Waar dit toe kan leiden, toont het volgende voorbeeld.Voorbeeld A73 BoschhuizerbergenIn een recente studie naar de effecten van de ingebruikname van de A74 bijVenlo, bleek dat de verkeersintensiteit op de A73 en de A67 op tientallenkilometers afstand belangrijk toeneemt. Op enige honderden meters vande A73 ligt het Natura 2000-gebied Boschhuizerbergen, met verschillendestikstofgevoelige habitats die reeds overbelast zijn vanwege de zeer hogeammoniak-achtergronddepositie. De intensiteit op de A73 blijkt toe tenemen van 30.000 naar 37.000 mvt/etm in 2013, hetgeen op de rand van hetNatura 2000-gebied (op 400 meter van de weg) leidt tot een extra stikstofde-positie van 13 mol (182 gr) per ha/jr. Mede gezien de verbeterdoelstellingqua areaal en kwaliteit voor het habitat 2310 `Stuifzandheiden met struik-heide' kunnen significant negatieve effecten niet worden uitgesloten eneen passende beoordeling en plan-m.e.r. zijn derhalve noodzakelijk. Hetrapport stelt vervolgens dat `de precieze invulling van de mitigerendemaatregelen in nauwe samenwerking met de terreinbeheerder en eventueleandere partijen in de regio zal moeten worden vastgesteld en worden afge-stemd met de maatregelen in het vast te stellen Beheerplan Natura 2000'.De oplossing is natuurlijk heel simpel. Zoals uit figuur 3 blijkt, is dit Natura2000-gebied omringd door landbouwpercelen die minstens op de gangbarewijze worden bemest en dus veel stikstof emitteren. Ervan uitgaande datslechts een kwart van de ge?mitteerde stikstof (25 kg/ha/jr) op het naastge-legen natuurgebied terechtkomt, zal het niet meer bemesten van ??n hectarelandbouwgrond (bijvoorbeeld het rode vierkantje in de figuur) het depositie-effect van het extra verkeer op de A73 vergaand (factor 30) overtreffen. Oftewel:door ??n hectare landbouwgrond naast Natura 2000 niet meer te bemesten,kunnen in dit geval bijna een kwart miljoen auto's per etmaal (!) extra over deA73 worden gejaagd zonder dat dit per saldo leidt tot extra N-depositie op hetnatuurgebied. Verwerving van landbouwgrond voor dergelijke natuurdoelenis echter vaak problematisch en onteigening stuit in zulke situaties nog altijdop taaie bestuurlijke onwil, gevoed door agrarische mythes. In dat geval is ern?g een vergeten stikstofbron voor saldering beschikbaar.Canis lupus familiarisHet natuurgebied Boschhuizerbergen is een wandelgebied bij uitstek, het-geen gefaciliteerd wordt met gemarkeerde routes, parkeerplaatsen en in-formatieborden. Vele wandelaars nemen daarbij hun trouwe viervoetermee en al die honden laten veel achter. De bemestende invloed van honden-uitwerpselen op natuurgebieden is enorm en wordt sterk onderschat.Vreemd genoeg is hier nog slechts zeer weinig onderzoek naar gedaan, ookFiguur 3. natura 2000-gebied Boschhuizerbergen.TOETS031025de urine onderschept, maar het effect is nog altijd enorm; indien slechts??n hondenbezitter op jaarbasis ertoe kan worden bewogen de poep vanPluto op te ruimen, kunnen er in het geval Boschhuizerbergen ruim 100.000auto's per etmaal extra over de A73 rijden zonder dat er per saldo meerstikstof op het Natura 2000-gebied terechtkomt. Bijkomend voordeel isbovendien dat met het opruimen van hondenpoep behalve stikstof ook fos-faat uit het gebied wordt geweerd. Het positieve ecologische effect van dezemaatregel is daardoor aanzienlijk groter dan alleen het stikstofeffect.Een opruimplicht vergt uiteraard toezicht en handhaving, maar naar ver-wachting kan alleen al met voorlichting aan hondenbezitters veel wordenbereikt. In elke gemeente zijn de hondenbezitters bekend en op basis vanadresgegevens kan een goede inschatting worden gemaakt welke honden-bezitters hun huisdier dagelijks in een natuurgebied uitlaten. Door gerich-te informatievoorziening kunnen deze hondenbezitters wellicht tot andergedrag worden aangezet. Veel van hen zullen in de loop der jaren een bandmet `hun' natuurgebied hebben opgebouwd en wellicht bereid zijn eenkleine bijdrage te leveren aan behoud en herstel van dit natuurgebied door hetopruimen van de hondenpoep. Ook deze maatregel voor het terugdringen vande vermesting van natuurgebieden heeft veel potentieel, aangezien 90% vanalle natuurgebieden recreatief toegankelijk is, ook voor aangelijnde honden.Deze salderingsmaatregel is dus vrijwel overal beschikbaar.Tot slotBovenstaande, relatief kleinschalige maatregelen zijn natuurlijk niet deechte oplossing voor de vermestingsproblematiek voor de Nederlandsenatuur, maar kunnen op lokaal niveau wel lastige (vermeende) conflictentussen economie en ecologie oplossen. De echte oplossing ligt uiteraard inhet elimineren van de intensieve veehouderij en het sterk extensiveren vande rundveehouderij. Een nuchtere afweging van alle kosten en baten vande Nederlandse veehouderij zou zo'n besluit toch tamelijk eenvoudigmoeten maken.al worden in verschillende gebiedendocumenten voor Natura 2000-gebie-den hondenuitwerpselen wel als probleem benoemd. Het meest recentewetenschappelijke onderzoek naar dit thema dateert uit 1993 (!). In het rap-port De invloed van stikstof in de ontlasting van honden op de vegetatie invoedselarme bos- en natuurterreinen (IBN-rapport 038, J.G. de Molenaar enD.A. Jonkers) wordt het probleem voor het eerst en tot nu toe voor het laatstgekwantificeerd (zie tabel 1).In het voorbeeld Boschhuizerbergen staat de 182 gram stikstof per hectareper jaar als gevolg van het extra verkeer op de A73 dus gelijk aan ongeveer1/30 hond. In de praktijk kan bijvoorbeeld een opruimplicht voor honden-poep worden ingesteld voor het natuurgebied (in veel gemeenten geldt eendergelijke plicht al in de bebouwde kom). Daarmee wordt weliswaar nietBronnEn? Molenaar, J.G. de en D.A. Jonkers (1993), De invloed van stikstof in de ontlas-ting van honden op de vegetatie in voedselarme bos- en natuurterreinen,IBN-rapport 038.? Planbureau voor de Leefomgeving (2009), Emissiearm bemesten ge?valueerd.? Rijkswaterstaat,dienst Limburg (2009),Toets Natuurbeschermingswet Bosch-huizerbergen Ontwerp trac?besluit Rijksweg A74.? www.pbl.nlTabel 1. nutri?ntenproductie per gemiddelde hond.een `gemiddelde' hond produceert jaarlijks 5,26 kg stikstof aan uitwerpselen. in 2010 telde nederland 1,8 miljoen honden. Deze populatie groeit met 2% per jaar.Per dag Per jaaruitwerpselen 0,3 kg 110 kgurine 0,7 l 255 lStikstof totaal 14,4 gr 5,26 kgFosfor totaal 1,5 gr 0,55 kg