TOETS0107NaTuurwETgEviNgiNm.E.r.KOppEliNgvOOrprOjEcTENrijKSwaTErSTaaTBinnenrijkswaterstaatkrijgtnatuursteedsmeeraandacht.Bijvrijwelalle`natte'en`droge'projectenspelenregelsvoornatuurbeschermingeenrol.Endiekunnensomsergingewikkeldzijn.rijkswaterstaatheeftdaaromeenwerkwijzerontwikkelddiepraktischehandvattenbiedtvooreengoedeafstemmingvanbesluitvormingsproceduresenonderzoeksvereisten.voorsorterenopnatuurwetgevinginplanvormingenm.e.r.voorkomtonnodigevertraginginvervolgfasen.Dewerkwijzerkanookbuitenrijkswaterstaattoepassingvinden.redengenoegominditartikeldebelangrijksteonderdelenvandezewerkwijzernogeensnaarvorentehalen.petraBoonman&reinoudKleijbergNATUURWETGEVINGFOTO:arcaDiSFOTO:rijkswaTersTaaTSnelweginhetlandschap.TOETS0107Door wettelijk verplicht natuuronderzoek `in te bouwen'in de m.e.r.-procedure, kunnen belemmeringen voor eenproject op het gebied van natuurbescherming worden voor-komen.Rijkswaterstaat is uitvoerder van vele m.e.r.-plichtige projec-ten en wil de risico's op natuurgebied minimaliseren. Daarom heeft Rijks-waterstaat een werkwijzer laten opstellen. De werkwijzer geeft in een han-dig stappenplan mogelijke koppelingen tussen m.e.r. en natuurwetgevingaan. In dit artikel worden de verschillende stappen van deze ge?ntegreerdebenadering kort uiteengezet in een aantal overzichten. Daarnaast geventwee projectleiders van Rijkswaterstaat aan hoe zij zijn omgegaan metnatuurwetgeving in de planstudiefase.verschillendeproceduresintegrerenDe beschermingskaders van de Natuurbeschermingswet 1998 en de Flora-en faunawet leggen de initiatiefnemers van (ruimtelijke) plannen een aantalonderzoeks- en besluitvormingsverplichtingen op, maar stellen daarvoornauwelijks procedurele eisen. Gebruikmakend van deze relatieve vrijheidkan er een indeling in logische stappen aangebracht worden, die goed pastbij de SNIP/MIT-faseringen van Rijkswaterstaat en de m.e.r.-procedure(schema 1).DE AUTEURSPetra Boonman, Rijkswaterstaat, Dienst Weg- en Waterbouwkunde,Trac?/m.e.r.-centrum, Delft (015-2518563, petra.boonman@rws.nl)Reinoud Kleijberg, ARCADIS Milieu & Ruimte, Adviesgroep Milieuen Leefomgeving (06-27061585, r.j.m.kleijberg@arcadis.nl)De werkwijzer concentreert zich op de planstudiefase (zie het grijze kaderin schema 1), waarin immers de m.e.r. en daaraan verbonden besluitvor-ming plaatsvindt. Maar ook in de voorgaande verkenningenfase kan hetnatuurbelang al meegenomen worden bij de inschatting van de haalbaar-heid en het benoemen van alternatieven, om in de planstudie met re?le op-lossingen aan de slag te kunnen.In het traject na de m.e.r. gaat het vooral om conditionering: natuurinclu-sief ontwerpen en vergunningentrajecten. Om hier zonder kleerscheurendoorheen te komen, is het belangrijk om in de planstudiefase de juiste on-derzoeken te doen en goede keuzes te maken.Binnen de planstudie/m.e.r. is een duidelijke knip te leggen tussen de start-Degroenknolorchis(liparisloeselii),dubbelbeschermdesoortvannatteduinvalleien.Schema1Stroomlijningvanprocedurestappenrijkswaterstaat(miT/SNip),m.e.r.ennatuurwetgevingmiT/SNip m.e.r. Natuurwetgevingverkenning Ori?ntatieenvooronderzoek:? Scopevanuitnatuurwetgeving? Benoemenalternatieven? Beoordelingskader? uitvoerenvoorbereidend(veld)onderzoekplanstudie Startnotitieinspraak,adviesenrichtlijnenOpstellenmErenontwerpbesluitOnderzoekentoetsing:passendebeoordelingNB-wetEffectenonderzoekFF-wet? gebiedsbeschrijving? Effectbeschrijving? mitigatie? Toetsing? compensatievisieOnderbouwingenmotivatiestandpuntvanuitnatuurspooraanvaardbaarheidTerinzagelegginginspraak,adviesentoetsingBesluit? aanvullendecologischonderzoek? Ontwerpopgaven? mitigatie-encompensatieplan? monitoringenevaluatieplan? inrichtings-enuitvoeringsplan? vergunningNB-wet? OntheffingFF-wetrealisatie Evaluatie ? uitvoeringmitigatieencompensatie? monitoringTOETS0107NATUURWETGEVINGSchema2StappenplanStartnotitiefaseStap vragen aandachtspunten1.Scoping ?ligthetprojectgebiedinofnabijeenNatura2000-gebiedofbeschermdenatuurwaarden??Zijnerbeschermdesoorteninhetprojectgebiedaanwezig??Kanhetprojectdezegebiedenen/ofsoortenbe?nvloe-den,doordirecteaantastingofexternewerking??welkeonderzoeksverplichtingenzijndaardoorvantoepassingophetproject??Beschermingsregimesgebiedenensoorten?NabijheidNatura2000-gebieden?(Stringent)beschermdesoorten?afstandwaaropexternewerkingmogelijkis?uitvoerenvaneenglobaletoetsopsignificantievanmogelijkeeffecten(`voortoets')?mogelijkecumulatievegevolgen2.vaststellenvanalternatieven?moetenvanuitdeindenatuurwetgevingopgesteldebeschermingskadersaanvullendealternatievengefor-muleerdenmeegenomenwordenindem.e.r.-proce-dure??risicobeoordelingeventueelvoorkeursalternatief?gemotiveerdwegschrijvenvanalternatievenmetgroterisico'svanuitnatuurwetgeving?voorsorterenopaDctoetsinonderzoeks-entoetsingsfase3.Opstellenbeoordelings-kader?welkeingreep-effectrelatieszijnrelevantinhetproject,gezienhetbelangvandeinstandtehoudennatuur??welkecriteriamoetenwordentoegepastomeffectenvanalternatieventebeoordelen??Zijnerpositievegevolgenmogelijk,enmogendezemeegewogenwordenbijdebeoordeling??instandhoudingsdoelenNatura2000?gunstigestaatvaninstandhoudingpopulatiesbe-schermdesoorten?vaststellendetailniveaueffectbeschrijving(i.v.m.wettelijkeeisen:`geenredelijketwijfel')4.Ori?ntatieopecologi-scheinformatie?isvolledigeenactuelenatuurinformatieoverhetstudiegebiedbeschikbaar??welkeaanvullendeinformatiemoetbeschikbaarzijnomtegemoettekomenaanwettelijkeonderzoekseisen??ishetnodigomvooruitlopendopdeonderzoeksfasealveldonderzoekuittevoeren??Erzijnveelbestaandegegevensbronnen?Doorlooptijdenenkostenvanecologischveldonderzoek?volledigeenactueleinformatiebelangrijkpuntbijbesluitvormingeninberoepszakenvoorallestappengeldt: ?OverlegmetbevoegdgezagNb-wet/FF-wet(lNven/ofprovincie)?afstemmingmetterreinbeheerdersenbelangheb-benden(inspraaktrajectm.e.r.)Natuurwetgevingenm.e.r.:inpasseninhetlandschap.FOTO:rijkswaTersTaaTTOETS0107notitiefase en de MER-fase (het milieueffectenrapport). De praktischevertaling van de Natuurbeschermingswet 1998 door het ministerievan LNV onderscheidt een ori?ntatiefase en een onderzoeksfase. Bei-de faseringen blijken bij een gecombineerde aanpak goed bij elkaarte passen, zowel wat betreft inhoud, diepgang als procesmatige as-pecten (advies en inspraak.) De Flora- en faunawet sluit hier goed bijaan. Ori?ntatie en onderzoek naar mogelijke gevolgen van het pro-ject wordt uitgevoerd voor zowel het beschermde gebied (Nb-wet) alsde beschermde soorten (FF-wet). Dit wordt duidelijk in het stappen-plan, waarin bij iedere stap aandacht is voor zowel gebieden alssoorten.DestartnotitiefaseHet stappenplan combineert de startnotitiefase van de m.e.r. metde ori?ntatiefase vanuit de natuurwetgeving. Die ori?ntatiefase isformeel alleen van toepassing op de gebiedsbescherming (Natuurbe-schermingswet) maar kan ook goede diensten bewijzen om het on-derzoek ten behoeve van beschermde soorten (Flora- en faunawet) opte zetten. De startnotitiefase wordt gebruikt om de scope van het na-tuuronderzoek te bepalen. De opzet van dit onderzoek wordt daar-mee onderdeel van het inspraak- en adviestraject rond de startnoti-tie. Commissie voor de m.e.r., wettelijke adviseurs en een ieder kanSchema3:Ontwikkelingvanalternatievenvanuithetperspectiefvannatuurwetgevinglijkthetaannemelijkdatalleinbeschouwingtenemenalternatievenleidentotsignificanteeffectenopbeschermdegebieden/soorten?Erhoevengeenextraalternatievenvanuitdenatuurwetgevingopgeno-mentewordenNeemdezeaanvullendealternatievenmeeinhetm.e.r.-procesNeemdezeaanvullendealternatievenmeeinhetm.e.r.-procesBeoordeelofhetprojectwordtuitgevoerdvanwegedwingenderedenenvangrootopenbaarbelangKunnenervoorhetprojectredelijker-wijsanderelocaties/trac?s/alternatie-vent.a.v.doelbereikwordenaangewe-zenwaarmeedenegatieveeffectenwordenvoorkomen?Zijnerredelijkerwijsandereinrichtings-enuitvoeringsmogelijkhedenwaar-doordenegatieveeffectenwordenvoorkomen?jaNEENEEjajaNEEhierop inspreken. In deze fase vindt een grondige ori?ntatie plaats op demogelijke consequenties van natuurwetgeving. Daarbij wordt echter noggeen diepgaand ecologisch onderzoek verricht, behoudens eventueel veldbi-ologisch onderzoek dat noodzakelijk is om voldoende en actuele gebiedsinfor-matie te krijgen voor de onderzoeksfase. In schema 2 is het stappenplan voorde startnotitiefase uitgewerkt in een aantal basisvragen en de belangrijksteaandachtspunten voor de projectleider.vroegeori?ntatieopnatuurcruciaalWaarom is bijzondere aandacht voor (wettelijk beschermde) natuur in eenvroeg stadium zo belangrijk? Daarvoor zijn verschillende redenen:? De praktische uitwerking van de Natuurbeschermingswet voorziet in eenori?ntatiefase waaruit blijkt of een vergunningplicht van toepassing is ophet project, en of daarbij een passende beoordeling uitgevoerd moet wordendie met het opstellen van het MER gecombineerd zou kunnen worden.? In een vroeg stadium van het project moet al worden geanticipeerd op dehaalbaarheid van alternatieven in het licht van het (soms dwingende) na-tuurbeschermingsrecht.? Alternatieve oplossingen die vanuit het natuurspoor onderzocht zoudenmoeten worden, zoals alternatieven waarvan een minimale invloed op Na-tura 2000-gebieden wordt verwacht, kunnen al in de startnotitie opgeno-men worden (zie schema 3).TOETS0107Hettrac?voordetoekomstigea4bijSteenbergenkentveledoorsnijdingen.NATUURWETGEVINGErvariNgENvaNa4STEENBErgENDea4Steenbergenkenmerktzichdooreenlanglopendeplanstudie-fase(ruim10jaarinclusiefgedeeltelijkevernietigingbijraadvanStatein2001).Belangrijkaandachtspuntvooronsalsprojectteamwashetvoldoenaandelaatstestandvanzakentenaanzienvandenatuurwet-geving.Natura2000-gebiedenwarennietindedirecteomgevinggelegenendaaromnietrelevant.DeFloraenfauna-inventarisatieshebbenwelatenupdatenomoverrecenteFF-infotebeschikkentenbehoevevandeontheffingsaanvraag.metmeerdereenrecenteinventarisatiegegevenszitjesterkeraantafelbijhetvooroverlegmethetbevoegdgezag.Bijdergelijkelanglopendeprojecten(enhoelangweetjenooitvantevoren)ishetvanbelangdemotiveringbijontwerp-envariant-keuzesgoedtedocumenteren.Ditteronderbouwingbijnatuurtoet-senenontheffings-envergunningsaanvragen.Ookkeuzesdiewordengestuurdvanuitandereaspecten,zoalskostenofgeluid,kunnenpositiefuitwerkenvoordenatuur.gebruikditinjeonderbouwingen.Daarnaastmoetduidelijkzijnvanuitwelkeoogpuntenofgedachteninhetverledenuitwerkingisgegevenaanmitigatieofcompensatie(FF-wet,Nb-wet,EHS).Ontrafeldaaromdeverschillendewet-enregel-gevingdirect(middelsnatuurtoetsenstappenplan)enmaakzosnelmogelijkinzichtelijkmetwelkeelementenervanjetemakenkrijgtinhetvervolgvanhetproject.Dankunjebeschikbareenergieenmiddelengerichtinzetten.Kasper Spaan, RWS Noord-Brabant? Wettelijke adviseurs, betrokkenen en belanghebbenden worden via deopenbare m.e.r-procedure in de uitwerking van het natuuronderzoek be-trokken. Hierdoor kunnen de idee?n en wensen vanuit de omgeving, bij-voorbeeld ten aanzien van haalbare oplossingen, volwaardig meegeno-men worden en kan draagvlak worden vergroot.? Voor het bevoegd gezag ontstaat de mogelijkheid om het wettelijk vereistenatuuronderzoek in de richtlijnen voor het MER onder te brengen, en uit-voering daarvan zodoende te waarborgen.? De mogelijkheid ontstaat om de kennis en ervaring van de Commissievoor de m.e.r., via het richtlijnenadvies, te gebruiken voor de uitwerkingvan het natuurspoor.DemEr-faseNadat de startnotitie ter inzage is gelegd en richtlijnen zijn vastgesteld doorhet bevoegd gezag start voor de initiatiefnemer de onderzoeksfase. In deonderzoeksfase wordt het hoofddocument van de m.e.r-procedure vastge-steld: het milieueffectenrapport (MER). De wettelijk verplichte onderzoekenen beoordelingen voor natuur, kunnen goed gecombineerd worden met hetopstellen van het MER (zie schema 4).Uit de ori?ntatiefase is duidelijk geworden wat globaal de gevolgen vanhet project op beschermde gebieden en beschermde soorten zijn. In deonderzoeksfase worden de alternatieven uit de startnotitiefase nader uit-gewerkt. De alternatieven worden beoordeeld op hun effecten op onderandere natuur. Veelal is meer diepgaand ecologisch (veld)onderzoek no-dig om een goed beeld van de effecten te krijgen. Natuureffecten kunnengemitigeerd worden met bijvoorbeeld een ecoduct of een goede planningvan bouwwerkzaamheden. Een finale test of het project de toets der na-tuurwetgeving kan doorstaan, vindt aan het einde van de onderzoeksfaseTOETS0107FOTO:rijkswaTersTaaTSchema4:StappenplanmEr-faseStap vragen aandachtspunten1.gebieds-beschrijving?welke(instandhoudings)doelenzijnrelevantvoorhetstudiegebied??watisdeverspreidingenkwaliteitvandeaandezedoelenverbondennatuurwaarden??welkefactorenzijnbelangrijkvoordeinstandhoudingvandezewaarden??welkeanderevastgesteldeplannen,projectenenactiviteitenhebbenmogelijkinvloedopdeinstandhoudingsdoelenvanhetstudiegebied??volledigheidenactualiteitbasisgegevens?instandhoudingsdoelenNatura2000?Begrenzingenkwaliteithabitattypenenleefgebiedensoorten?verspreidingsoorten(`Habitatrichtlijn',`vogelrichtlijn',Flora-enfaunawet)?Systeembeschrijving(incl.antropogenefactoren)?autonomeontwikkelingenecologischetrends?presentatie(kaarten,factsheets)2.alternatieven ?welkealternatievenkunnenzowelvoldoenaandedoelstellingvanhetprojectalsaandenatuurwetgeving??Hoezijndealternatievenruimtelijkgesitueerdenwelkeactiviteitenvindenplaatsindeaanleg-engebruiksfase??watishetmeestmilieuvriendelijkealternatief,enkanditookhetalternatiefzijndathetbestaansluitbijdeinstandhoudingsdoelen??alternatievenontwikkelingheeftinstartnotitiefasealaandachtgekregen?richtlijnenstellenveelaleisenaanalternatiefontwikkeling?Detailniveauuitwerkingalternatieven(ruimtelijk,activiteiten,e.d.)inrelatietoteiseneffectbeschrijvingentoetsing3.Effect-beschrijving?watzijndefeitelijkegevolgenvandealter-natievenopnatuurwaardendieverbondenzijnaandeinstandhoudingsdoelenvoorgebiedenensoorten??Natura2000:(onderzoekt.b.v.)passendebeoordelingofverstorings-/verslechteringstoets??Soorten:gevolgenvoorpopulatiesenvasterust-enverblijfplaatsen?integratiemetgangbareecologischeeffectbeschrijving(waarinookandereaspecten,zoalsEHS,zitten)?Beschouwookeventuelepositievegevolgen?Kwantificeringvandeeffecten?cumulatieveeffectenmetandereplannen?Onderzoeksopzetdientgerichttezijnophetverkrijgenvanwetenschappelijkezekerheidoveraardenomvangvandeeffecten?HerkenbaarpresenterenvanresultatenwettelijkverplichtonderzoekinhetmEr4.mitigatie ?welkemogelijkhedenzijneromdegeconsta-teerdeeffectenteverminderenofopteheffen??welkeeffectenblijvenovernahettoepassenvanmitigerendemaatregelen??Onderscheidmitigerendeencompenserendemaatregelen?vermijdfysiekeecologischeschadedoorgoedetraceringenruimtelijkeinpassing?probeergevolgenvanalternatievenonderdesignificantiedrempeltebrengen5.Toetsing ?Zijn??nofmeeralternatieveninovereenstem-mingtebrengenmetdewettelijkenatuurbe-schermingskaders??KanhetprojectinaanmerkingkomenvooruitzonderingenviadeaDc-toets??passendebeoordeling:significantievandegevolgeninrelatietotinstand-houdingsdoelen(Natura2000)?geenafbreukaangunstigestaatvaninstandhouding(FF-wet)?Tegenelkaarwegvallenvanpositieveennegatieveeffecten.pasopmetsalderingsgedachte,ziekaderbasisprincipesoppagina11.?aDc-toets:-geenalternatieveoplossingenvoorhetprobleem?-Dwingenderedenenvangrootopenbaarbelang?-compensatiemogelijk?6.compensatie ?ZijnermogelijkhedenomdeoptredendeschadeaanNatura2000en/ofbeschermdesoortentecompenserendoormaatregelenelders??EisenNatuurbeschermingswetaanaard,omvang,tijdstipenlocatiecompensatie?waarborggunstigestaatvaninstandhoudingvanstringentbeschermdesoorten(Ff-wet)?realiseerbaarheidmaatregelen(ruimtelijk,ecologisch,technisch,financieel)?Natura2000:beoogderesultaatcompensatiemoetzijnbereiktwanneersignificantegevolgenzichvoordoenTOETS010710plaats. Ten slotte kunnen de nog resterende effecten eventueel gecompen-seerd worden.TotslotRijkswaterstaat heeft de werkwijzer waaruit dit artikel is voortgekomenaan al haar m.e.r.-projectleiders ter beschikking gesteld. Die kunnen dusaan de slag. Binnen Rijkswaterstaat is echter de afgelopen jaren al veelervaring opgedaan met de m.e.r. in relatie tot natuur-(wetgeving). Veelprojecten kennen, om uiteenlopende redenen, een lange planstudiefase.In twee reacties reflecteren projectleiders van Rijkswaterstaat op het stap-penplan (zie kader pagina 8 en 10). De ervaringen van de A4 leren ons datkennisoverdracht van gemaakte keuzes in langlopende planstudieprojec-ten essentieel is. Extra Spuicapaciteit Afsluitdijk geeft aan dat het vanbelang is om het bevoegd gezag bij de opzet van inventarisatie en onder-zoek te betrekken. En laat zien hoe in dit project de relatie is gelegd tus-sen m.e.r. en natuurwetgeving.NATUURWETGEVINGDesluisindeafsluitdijkbijKornwerderzand.BrONNEN?Kleijberg,r.,c.Bastmeijeretal,2006.Natuurwetgevinginm.e.r.voorrijkswaterstaatprojecten.werkwijzer.Dienstweg-enwaterbouwkunde,Delft.?ministerievanlNv,2005.algemenehandreikingNatuurbeschermingswet1998.DenHaag.?ministerievanlNv,2006.Buitenaanhetwerk?DeFlora-enfaunawetindepraktijk.?internet:www.minlnv.nl/natuurwetgeving,www.vrom.nl.FOTO:rijkswaTersTaaTNaTuurwETgEviNgiNm.E.r.BijES2indeplanstudieExtraSpuicapaciteitenversterkingvandeecologischesamenhanglangsdeafsluitdijk([ES]2-afsluitdijk)bereidenweeennieuwspuimiddelmetvispassageindeafsluitdijkvoor.Omdatditprojectineengebiedmethogenatuurwaarden(opderandvanwaddenzeeenijsselmeer)wordtgerealiseerd,ishetbevoegdgezagvoordeNatuurbe-schermingswet(inditgevallNv)vanhetbeginafvanoordeelgeweestdateenvergunninginzakediewetnoodzakelijkis.Denoodzaakdaarvoorisindestartnotitieenderichtlijnenvastgelegd.Daardoorwasvanafhetbeginduidelijkdatindem.e.r.eengedegenonderzoeknaareffectenopnatuurwaardenzouplaatsvinden.Tentijdevandestartvandeplanstudiewashet(gebieds)be-schermings-regimevandevogel-enHabitatrichtlijnnognietindeNederlandsewetgevingverankerd,waardoorrechtstreeksewerkingvandeEuropeserichtlijngold.OnderdieregelshebbenweinnauwoverlegmetlNveenlijstopgesteldvanallesoortenenhabitatswaaraandeingreepmoestwordengetoetst.volgenseeninoverlegmetlNvvastgesteldformatzijndetoetsresultatenin2003gepresenteerd.Dem.e.r.isnognietafgerond.methetoogopmogelijkeverouderingvandeonderzoeksgegevenszalnogeenactualisatievandetoetsplaatsvinden.inhoudelijkbleekuitdetoetsdatergeensignificanteeffectenopbeschermdesoortenofhabitatswordenverwacht,maardatmogelijk??nbeschermdesoort(deNoordsewoelmuis)in??ngebied(demakkumerNoordwaardinhetijsselmeer)optermijnwelsignificanteeffectenzalondervinden(vandebeterehand-havingvanhetijsselmeerpeil).Naaraanleidingdaarvanisinhetnajaarvan2006eenveldonderzoekindemakkumerNoord(-enZuid)waarduitgevoerd,waarinookaanbevelingenvoorbeheers-enbeschermingsmaatregelenzijngedaan.Frank Hoogenboom, RWS IJsselmeergebiedTOETS010711Dea4Steenbergenkenmerktzichdooreenlanglopendeplanstudiefase.wErKwijZEr`NaTuurwET-gEviNgENm.E.r.vOOrrwSprOjEcTEN'Downloaden:www.verkeerenwaterstaat.nl>actueel>publicaties(zoekop`natuurwetgeving')Bestellen:rijkswaterstaat,Dww,015-2518308(e15,-)BaSiSpriNcipESvOOrallEprOjEcTENDiEmETNaTuurwETgEviNgTEmaKENHEBBEN1.Natuurwetgevingvereistmaatwerk.Elkprojectenelkgebiedheeft,zekerinonderlingewisselwerking,specifiekeraakvlakkenmetnatuurwetgeving.2.Natuurwetgevingisdwingendenkanhardebelemmeringenopwerpenvoorruimtelijkeprojecten.Hetineenlaatstadiumvanplanvormingbetrekkenvannatuurwetgevingleidtdaaromtotgroterisico's.3.Eenstrategischeaanpakisvereistgedurendehetgeheleplanvormingstraject.checkregelmatigdeuitgangspuntenvanhetproject,zekerbijlangdurigeprojecten.4.volledigeenactueleecologischeinformatieisvangrootbelang.5.SpecifiekeaandachtspuntenvoorNatura2000-gebieden:?focusvooraloprelevantegevolgenvanhetproject:relatiemetinstandhoudingsdoelenvanhetgebied; ?wanneerzijnnadeligegevolgensignificantendaarmeeonaanvaardbaar? ?derolvanhetvoorzorgbeginsel:bijtwijfeloveraardenomvangvaneffectenopbeschermdenatuurgebiedenmaggeenbesluitgenomenwordenvooruitvoeringvaneenproject; ?besteedaandachtaancumulatieveeffecten.6.Specifiekeaandachtspuntensoortenbescherming: ?juridischestatusvansoorten(nietbeschermd,beschermd,striktbeschermd); ?voorwaardenvoorvrijstellingenenontheffingen; ?ontwikkelingrechtspraakinzakeuitlegverbodsbepalingen.7.pasopmetdesalderingsgedachte:beschermingeninstandhoudingvanbestaandekwaliteitstaatvoorop,compensatiekanalleenonderstrengevoorwaarden.Salderingisbijnanooitmogelijk.8.pasbijvoorkeureen`Stakeholder-benadering'toe:voorafoverlegmetdeomgeving(stakeholders)kankennisverhogenenberoepsproceduresvoorkomen.FOTO:rijkswaTersTaaT